آخرچرشنبه نوروز بایرامی‌نین ان بؤیوک شنلیک مراسمی

عبدالعلی مُجازی
آنادیلیمیز: نوروز بایرامی‌نین ان بؤیوک شنلیک مراسم‌لریندن بیری آخرچرشنبه آخشامی و آخرچرشنبه گوٍنو مراسملری‌دیر،‌ نه زماندان ‌کی، نوروز بایرامی برپا اولونوب و اود یاندیرما مراسمی نوروز بایرامیندا باب اولوبدورسا, او زماندان بو شنلیکلر توٍرک ائللرینده وارایمیش, ممکن‌ایدی آدی چرشنبه اولمویایدی آیری آد اولایدی، آنجاق بو مراسملر تامامی‌ایله و عینا” اجرا اولارمیش. ‌بو اود یاندیرما شنلیکلری نوروز مراسملریندن آیریلمایان بیر مراسم‌دیر. مینلر ‌ایل دوام ائدیب و هئچ دؤلت، حاکم، دین و اعتقادلار اونو آرادان آپارا بیلمه‌ییبلر، بلکه‌ده اؤزوٍنوٍنکولشدیریبلر، اونا گؤره بو مراسم ده او پایدار و دائمی مراسم‌لردن بیری اولوبدور.
*اوشاقلارین بازارا گئتمک‌لری و چرشنبه‌لیک آلماقلاری:بو گوٍن، بازار آخشامی (‌سه شنبه گوٍنو) ‌آتا- آنالار، بؤیوک قارداشلار، باجیلار و قیساجا دئسک ائوین بؤیوگو گوٍنوزدن بو مراسملرده لازیم اولان شئیلری آلماق اوٍچون، یئنی یئتمه‌لره پول وئررلر و لازیملری اولدوغو شئیلری تاپشیرارلار و اونلاری دوستلاری‌ایله بیرلیکده بازارا گؤندَررلر، اوغلان اوشاقلاری تازا پالتارلارینی گییَر، کیچیک‌ باجی و قارداشلارینین الیندن توتار، بازاردا ساتیلان ماتاهلاری گؤستره-گؤستره، آلا-آلا، بازارین بو باشیندان او باشینا آپارار و گوٍن اورتایا قدر دولاندیرار،‌ آنجاق ناهارا ائوه قاییدارلار.اوشاقلار او گوٍن آخشام‌چاغی و بؤیوکلر صاباحکی گوٍن (‌آخر چرشنبه گوٍنو) او آلینان شئیلری یئری گلدیکجه مصرف ائدرلر. اونلاردان بعضی‌سی‌نین آدینی گتیریریک: «ساخسی سوٍسک (‌سو بوٍلبوٍلو)‌، تاختادان چاخچاخی ، چاخماق‌داشی، مازالاق،‌ کیچیک‌کوٍزه (دنگیله)،‌ بالاجا قاوال (قطری ۱۰ سانتیمتر)، توتک(‌نئی‌لبک)‌، اؤزلرینه دستمال، جوراب و آنالاری تاپشیردیغی شئیلری‌کی، اونلارین هر بیری بیر یئرده لازیم اولاجاق، مثلا تازا و سو‌ دیمه‌میش سو کوٍزه‌سی، آینا- داراق، اننیک- کیرشان ، سوٍرمه‌‌دان و بعضی بزک شئیلری آلارلار.آخر چرشنبه گوٍنو و بؤیوکلرین بازارا گئتمه‌لری‌:بو گوٍنده عائله‌نین بؤیوگو بازار گئدر و آخـرچرشنبه‌یه و نـوروز بایرامینا هرنه لازیم اولورسا آلار ائوه گتیرر. اگر بیر عائله‌نین تازا نیشانلی کوٍرکنی و نیشانلی گلینی اولورسا، اونلارا تاباق آپارماغا لازیم اولان شئیلری آلارلار، اوغلانا پنجک، شالوار، کؤینک,‌ باشماق, جوراب، دستمال و کلّه قند.
*آخرچرشنبه آخشامی یاسلی(عزالی)آدامین ائوینه گئتمک:
آخرچرشنبه‌نین آخشامی اود یاندیرماغا گئدنده، محلّه‌نین آداملاری ییغیشار، بیرلیکده گئدرلر، یاسلی و عزالی آدامین ائوینین قاباغیندا اود یاندیراندان سونرا، اؤز ائولری‌نین قاباغیندا اود یاندیرارلار. بو مراسمدن سونرا کی اود یاندیرما شنلیگی قورتارار، یئنه قوهوم قَبله (طایفا- تابین) ییغیشارلار او یاسلی آدامین ائوینه. اونون ائوینده شام پیشیررلر. اؤزلری‌ده اونون ائوینده شام یئیَرلر و فاتحه‌ده اوخویارلار، سونرا آیری قونشولار دا گلر، تسلیت دئیَر و باش ساغلیغی سؤیله‌یرلر.
*آخر چرشنبه آخشامیندا اود یاندیرماق:
ایندی آخر چرشنبه‌ده اود یاندیرماق، قدیملردن ده یوٍکسک سوییه‌ده اجرا اولور، او بئله‌دیر‌کی، قدیم‌لر نئچه گوٍن قاباقدان اوشاقلار، یئنی یئتمه‌لر گئدر، چؤل‌لردن قورو تیکان، قیزیل‌گَوَن، یانمالی تونقال، اودون و آیری یاناجاق زادلار ییغار، ائوده ساخلایارلار. بازار آخشامی (سه شنبه گوٍنو) آخشام چاغی اونو اودلاماغلا شنلیک مراسمینی اجرا ائدرلر. بو اود یاندیرماغین آدینا (نَدوورا یا ندارا) دئییرلر. او مراسملردن بیری نَدوورانین اوٍستوندن آتیلماق‌دیر. قدیملر قیزیل گوَنی اودلایار و باشلاری اوٍسته توولایاردیلار، بو گوَن شعله لنردی. آمما ایندی بعضیلری آلمینیوم تیکه‌لرینی توولامایا قویور و توولاییرلار، هاوادا شعله‌لنیر، اوشاقلار هو چکیرلر، سئوینیرلر. جوان اوغلانلار هرکس اؤز ائوی‌نین قاباغیندا، اگر ممکن اولماسا اوٍچ- دؤرد ائودن بیری‌نین قاباغیندا اود یاندیرار و شنلیک یارادارلار.قدیم‌لرده هر کس اؤز ائوی‌نین دامیندا اود یاندیراردی و داملاردان عائله‌لر بیری بیری‌ایله ایلگی ساخلایاردیلار. بو مراسم‌ده یعنی داملاردا اود یاندیراندا تامام ائو اهالی‌سی ایشتیراک ائدردیلر. اوغلانلار اؤزسئودیگی قیزی نیشانلایاردی و قیزدا اوغلانی گؤرردی‌کی، گله‌جکده ائلچی‌لیگه گلنلره مناسب جواب وئرسین لاکین کوٍچه‌لرده اولاندا یالنیز اوغلانلار ایشتیراک ائدیرلر و بئله اولاندا نئجه اوغلان قیزی و قیز اوغلانی گؤره‌جک، الله بیلیر. بو اود یاندیرانلار اودون اوٍستوندن نئچه دؤنه اویانا- بویانا آتیلارکن دفعه‌لرله شعرلر، سؤزلر, اوخویارلار و اودا- شعله‌یه دئیرلر:
مثلا”:سـاخلاسیـن الله بیـزی/سن ساری من قیرمیزی
و یا:دردیم، بلام، دیش آغریم/ آغیرلیغیم، باش آغریم
تؤکولسون اود دا یانسین/ منیم بختیم اویانسین
و یا: ندوورا ها ندوورا /تونقالی خیردا دوورا
نـدارا ها نـدار/ شاه گئتدی قندهارا
*کلید سالماق:
آخر چرشنبه‌ده اودیاندیرما مراسمی قورتاراندان سونرا هرکس اؤز ائوینه قاییدارکن کلید سالمالار باشلانار. بو کلید سالما یا کلید ساخلاما بئله اولار‌کی، هامی ائوین ایچری‌سینه قاییدار، ائوده اوتورار و قاباقجادان، گوٍنوز بازاردان آلینمیش یئمه‌لی شئیلری یئیرکن، بیر بیری ایله سؤز- صحبتلر آچارلار، بعضیلری‌ده شعر یا ماهنی اوخویار. بو وضعیت‌ده بیر نفر ائوین ائشیگینده و گیزلینده (دالدادا) دورارکن بیر کلید، باشماغی‌نین ایچینه یا آیاغی‌نین آلتینا قویار، ائوده دانیشانلارین سؤزلرینه قولاق آسار، اونلارین سؤز- صحبتلرینه گؤره اؤز روزگارینا، گله‌جگینه و قاباقجادان نیّت ائتدیگی قونویا (موضوعا) نسبت او سؤزلردن تعبیرلر گؤتورر و اونا فیکیرلشر، بونا گؤره ائوده‌ اولان آداملار دا بیلرلر، ممکن‌دور ائشیکده کلید سالان، قولاق آسان اولموش‌اولا، چالیشارلار، یاخشی، گؤزل، لطیف، مزه‌لی و شوخ سؤزلر، شعرلر، ماهنیلار و آتالار سؤزلریندن دئییلسین و اوخونسون. جهد اولونار، خسته‌لیکدن، اؤلومدن، غصّه‌لی- غملی سؤزلردن ائوده دانیشیلماسین. بئله‌لیکله کلید سالان آدام قولاق آسار و دقت ائدرکی، بیرینجی نفرین بیرینجی دانیشیغیندان اؤز مطلبینی سئچه – آییرا و اؤز بخت، اقبال و طالعینی یوخلایا
*آخر چرشنبه‌ده تاباق آپارماق:
آخر چرشنبه آخشامی آداخلی اوغلانین آتا- آناسی طرفیندن آداخلی قیزلارا تاباق تداروٍکو گؤرولر، او تاباقدا چیی (بیشمه‌میش) تویوق اتی، چیی بالیق یا بیر داوار بودو، بیر بؤیوک آینا گؤزل- گؤزل چئشیتلی بویالی پالتارلار، چادرا، کلاغایی، باشماق، بیرکلّه قند، نابات، بیر دیس میوه، بیرجعبه شیرینی، بیر قدر آجیل (پوٍسته، بادام، فیندیق، قوز ایچی) و قیزین آتا- آناسینا سوقت، اگر اولورسا باجی- قارداشینا دا بایراملیق بیر بؤیوک بؤلمه‌یه (مجمعه) قویارلار. بو تاباغی اوغلانین کیچیک قارداشی، اگر قارداشی اولماسا آیری یاخین آداملاریندان بیری، آداخلی قیزین ائوینه آپارار وئرر. بو تاباغی گتیرن اوغلانا چرشنبه‌لیک (کؤینک، جوراب، شیرینی و یا آیری شئیلر) شاباش وئررلر.
*آخر چرشنبه آخشامیندا باجالیق یا شال ساللاماق:قدیم‌لر داملاردا بیر بالاجا پنجره‌یه بنزر قاپی(دربچه) اولاردی، اورادان هم ایشیق گلردی همی‌ده ائوین توٍستوسو چیخاردی. اونا گؤره آداخلی اوغلانلار آخرچرشنبه آخشامی اود یاندیرما مراسمی قورتاراندان سونرا آخشام چاغی، قاش قارالاندا، اؤز نیشانلی‌سینین ائولرینین دامینا چیخار، او باجادان بیر شال (برَک)کی قاباقجادان اؤز نیشانلیسی توخویوب و اوغلانا وئریبدیر، ائوین اورتاسینا ساللایار. قیز و قیزین آناسی‌دا بیلرلر، بو شال او آداخلی اوغلانین شالیدیر. او آن دا هر نه، اوغلانا چرشنبه‌لیک وئرمه‌لی دیرلر، او شالا باغلایارلار، اوغلان شالی داما چکر و شئیلری گؤتورر گئدر.هاشم ترلان معلیم یازیرآداخلی اولدوغوم زامان، چرشنبه آخشامی آداخلیمین ائولرینین دامینا چیخیب شالی ساللادیم، آداخلیم و آناسی هر نه قویدولار و باغلادیلار، شالی یوخاری چکمه‌دیم، سونرا اونلار گؤردولر، شالین اوجونا بیر کاغاذ باغلانیب، آداخلیم او کاغاذی آپاردی قونشو قیزینا اوخوتدوردو، گؤردو او کاغاذدا یازیلیب»فاطمانین اؤزونو بو شالا باغلایین. چوخ گوٍلندن و شنلیکدن سونرا، بایراملیغیمی باغلادیلار، چکدیم یوخاری، سونرا دامدان یئندیم ائولرینه و گؤروشدوک.«*قاشیق چالانلار و بؤرک آتانلار:آخرچرشنبه مراسم‌لریندن بیری‌ده قاشق چالماق و بؤرک آتماق‌دیر. قاشق چالانلار بیر عدّه اوشاقلار و یئنی یئتمه‌لر اولارلار، آخـرچرشنبه آخشامی اود یاندیرماق (ندوورا)دان گلندن سونرا, (او زامان‌کی، آداخلیلار, نیشانلیلاری‌نین ائولرینه شال ساللاماغا گئدرلر) اؤز ائولریندن بیر میس کاسا و بیر دمیر‌قاشق گؤتورر، قونشو ائولره گئدیب, قاپی‌سینین دالیسیندا گیزلَنر و الینده اولان دمیر قاشغی, میس کاسایا بئش اون دؤنه چالار و قولاق آسار، گؤرسون قونشو اونون سسینی ائشیدیر یا خیر؟ اگر ائشیدرسه, اونا بئله جواب وئرمه‌لیدیر‌: »قاشق چالان گلدیم«. یعنی بیر زاد سنه گتیریرم, آمما ائودن جواب گلمه‌سه, او قاشغی دؤباره کاسایا چالاجاق. بو ایشی او قدَر ادامه وئره‌جکدیرکی، ائو صاحبیندن بیر سس گلسین (هن یا یوخ). ائله کی بیر آز شیرنییات یا هرنه وئررسه‌لر آلدی, گئدر آیری ائوین قاپی‌سینا و او ایشی تکرار ائدر…
*آخر چرشنبه گوٍنو سحرچاغی آخارسو باشینا گئتمک:آخرچرشنبه مراسملریندن بیری‌ده سحر تئزدن هاوا ایشیقلانمادان، آخار سو (چشمه،کهریز، چای) باشینا گئتمک‌دیر. بو مراسم‌ده بئله اولاردی: آخر چرشنبه‌ گوٍنو سحرین ایشیقلانماسینا بیر ساعاتجا قالاندا و کیشیلر یوخودان دورمادان، جوان خانیملار خصوصی ایله قیزلار، آخارسو (کهریز) باشینا گئدرلر، اورادا بیر یاشلی (یاشی چوخ اولان) بزک- دوٍزک ده باشاران خانیم قاباقجادان اؤزو ایله الک، قئیچی، آینا، داراق، سوٍرمه‌دان و بعضی بزک شئیلری… دورو سو باشینا آپارار، اورادا اوتورار، گلنلری گؤزله‌یر. جوان قادینلار، تازا گلینلر و قیزلار قاباق گوٍن بازار آخشامیندان آلینان تازا و سو دییلمه‌میش کوٍزه‌یه (منسه‌یه) بیر آز یئمه‌لی شئیلردن دولدورار، آپارار سو باشیندا بزکچیه وئررلر. جوان خانیملار، قیزلار باشلارینی و اوٍزلرینی بو دورو سودا یویاندان سونرا، بزکچی خانم، او گلینلرین و قیزلارین اوٍز گؤزونه قاشینا بیر آز یئتیشر و بزک وئرندن سونرا قیزلار نئچه دؤنه آینایا باخار، اوٍرگیندن بیر سؤزلر (آرزوسونو) کئچیررکن، او سودان او تایا بوتایا آتیلار و بو سؤزلری دئیرلر:»آتیل باتیل چرشنبه / بختیم آچیل چر شنبه«سونرا او تازا کوٍزه‌نی تمیز سودان دولدورار و ائوه قاییدارلار. ائوه یئتیشنه قدر کوٍزه یئره قویولمامالی‌دیر. اوندان سونرا‌، گوٍن یاییلاندا، گنجلره و جوان اوغلانلارا نووبه یئتیشر. اونلاردا او سویون باشینا گئدرکن بو شنلیک مراسیمده ایشتیراک ائدرلر. بو ساعاتلاردان سونرا جوانلار تازا پالتارلارینی گئیر، کوٍچه‌لرده یومورتا یا آیری اویونلار اویناماغا باشلایارلار.
Arazazarbaijzn.anadilimiz@gmail.com