آبی آسمانی درقامت قدیمی شهر ارومیه جاری بود
علی رزم آرای
گروه فرهنگی: نویسنده (گردآورنده) نوشتار حاضر تا به امروز کنکاش و تحقیق نه چندان گسترده¬ای در خصوص تاریخ شناسی و مسیر شناسی کهریزهای ارومیه (قنات¬های آب) انجام داده است که همه موارد آن در زیر و به نقل از منابع مورد اشاره و مستند در خلال نوشتار به شرح زیر ارائه می دهد. لازم به ذکر است که نوشتار حاضر در دو قسمت ارائه می¬شود.
یکی از ارکان مهم حیات جمعی بشر در طول تاریخ و به ویژه بعد از اجتماعی شدن محیط حیات او، تأمین مایع حیات یعنی آب بوده است. تأمین آب در مناطق مختلف با توجه به موقعیت طبیعی و جغرافیایی هر منطقه اشکال و صورت_های مختلف داشته است.
رایج ترین شیوه در ایران و مناطق مختلف آن که پیشینه تاریخی و پیشاتاریخی مستندی نیز دارد قنات کشی وعملکرد کاریزی بوده است. این شیوه رایج در تاریخ عنوان تمدن را نیز با خود یدک می کشد.
از ابتدای تاریخ سرزمین وسیع ایران بزرگ با کمبود آب و مرتب نبودن بارش روبرو بوده است و به همین جهت ساختن سد و شبکه های آبیاری و قنات و کاریز کار عادی حساب می شده. بهمین جهت ایرانی ها اولین مردمانی بودند که این دانش و فن آوری را دانسته، و استادان ایرانی آنرا به شمال هندوستان، شمال آفریقا و اسپانیا بردند.
قنات یا کاریز که کهریز هم می¬گویند، کانال و یا رشته کانال¬هایی است که از دیر باز در زیر زمین جهت مدیریت آب های زیر زمینی می¬کندند. رشته چاه¬هایی که بر آن کانال¬های بوده که از چاه مادر سرچشمه می‌گرفته و احیانا هزارها متر به طول می‌انجامد و ده ها دهانه چاه داشت. سرانجام آب این قنات¬ها برای شرب و کشت و کار به سطح زمین می‌رساند و در جای معینی به روی زمین می‌آید.
( سایت میراث فرهنگی استان) ساخت کهریزها در ارومیه از سال ۱۲۶۰ ه ق آغاز گردیده و رفته رفته در ساله¬های بعد محورهای آن گسترش یافته است: آب رودخانه شهر آجو را که در عهد کلبعلی خان افشار(حکمران دوره شاه عباس صفوی) احداث شده و به باطن شهر روان است چون به سایر محلات جاری نشده و کافی نبود خلایق در ایام تابستان و قصرآب برای آب محتاج می شدند همّت ایلخانی چنان اقتضا نمود که قناتی احداث کرده محض احسان از خود یادگار بگذارد. (میرزا رشید ادیب الشعرا – تاریخ افشار)
محور اصلی و مسیر شبکه آب کهریز در محدوده ی بافت قدیمی شهر ارومیه:
بر پایه پژوهش¬های نویسنده کتاب »کهریزهای ارومیه«، محورهای اصلی قنات ارومیه از محل »مادرچاه« واقع در مرز میان روستاهای الواج و خانقاه آغاز و در ادامه مسیرهای مجرای کهریز با عبور از عرض خیابان خاقانی و باغات روستای الواج به محدوده ی بلوار استاد شهریار در محل ورزشگاه شهید باکری رسیده و سپس در خط مستقیم بلوار امتداد یافته و در وسط میدان مدرس کنونی با توجه به شیب کم زمین نخستین محل دسترسی به آب را نمایان می ساخت که معروف به »ئوست آچیق کهریز« (کهریز روباز) بود و بیشتر مورد استفاده روستائیان قرار می گرفت. سپس مسیر با انحراف به مقابل کلانتری ۱۴ کنونی در یک خط مستقیم و از زیر مغازه های سمت چپ خیابان مدرس حرکت کرده و از نزدیکی اداره آموزش و پرورش ناحیه ۲ (نرسیده به ستاد فرماندهی نیروی انتظامی کنونی- حوالی دره چائی امروز) که با کمی انحراف وارد کوچه پنجم »صابر« شده و سپس در یک خط مستقیم به بافت قدیمی شهر (نزدیکی خیابان حافظ یک) وارد و در مسیر مسجد مهدی القدم حرکت می_کند.
محور اول: یک رشته از محورهای شبکه ی توزیع آب امتداد همان مجرای آب بر حسن جان کهریزی است که به مقابل مسجد مهدی القدم حرکت می کند، در مقابل مسجد ذکر شده اولین مکان عمومی و قابل دسترس به آب کهریز معروف به »مچید کهریزی« (کهریز مسجد) بنا شده بود که مردم محله مهدی القدم می توانستند با پایین رفتن از بیست و پنج پله ی آن به آب کهریز دسترسی داشته باشند. سپس جریان آب در اعماق زمین و از زیر مساکن سمت راست کوچه به مقابل مسجد حاج ابوطالب روان می شد.
در پشت مسجد فوق، در منزل فردی مسیحی مکانی وجود داشت که ساکنین منزل می توانستند با پایین رفتن از بیست الی بیست وپنج پله ی آن به آب کهریز برسند. مجرای اصلی درست در مقابل مسجد به دو رشته اصلی منشعب می شود که یک محور آن با کمی انحراف به سمت چپ، وارد کوچه ی جنب مسجد می شود، در این محل نیز »قئرخ ایاق« دیگری با عمق نسبتاً زیاد وجود داشت. احتمالا امتداد این مسیر همان شبکه مجرایی است که به کهریز باغ تمجیدی به روبروی خیابان سید جواد، منشعب از خیابان مدنی ۲ متصل می شود.
مجرای دیگر آب بر کهریز با گذر از خیابان مدنی ۲ فعلی وارد گوشه ی سمت چپ مدرسه پانزده خرداد (مهر سابق) می¬گردید. در این محوطه نیز مکان دسترسی دیگری بنا شده بود که به کهریز علّیون معروف بود (کهریز علّیون با تعرض و احداث خیابان مدنی ۲، تخریب و از بین رفته است.) نهایتاً مجرای آب بر کهریز در ادامه مسیر خود وارد کوچه ی پشتی صحیه (مرکز بهداشتی و درمانی) شده و بنا به قولی در مقابل مسجد میدان در سطح زمین ظاهر می شد.
محور دوم: شاخه ی دیگری که از محل انشعاب آن از محور اصلی (مچید کهریزی) اطلاع دقیقی حاصل نشد مربوط به کهریز مقابل مسجد لطف علی خان است. این احتمال وجود دارد که محور فوق طی مسیر مورّب نرسیده به میدان امام حسین (گول ئوستی سابق)، از مقابل مدرسه ای دولتی پیشداد در یک خط مستقیم به مقابل مسجد لطف علی خان ادامه ی مسیر می دهد. اما در قولی دیگر مجرای این رشته، از همان کهریز مهدی القدم جدا شده و به سوی مسجد حرکت می کرد. در هر حال با رسیدن مجرا به مقابل مسجد ساختمان قئرخ ایاق دیگری بنا شده بود.
آب جاری کهریز مسیر خود را در مجرای مربوط ادامه داده و وارد کوچه ی تلفن خانه ی قدیم (شهید صفوی یا اردیبهشت فعلی) شده و در اواسط همین معبر به کوچه ی بن بست انتظاری انحراف پیدا می کند. سپس به سوی مدرسه هدایت و در جنب آن مسجد مناره ادامه مسیر داده و در مقابل همین محل مکان عمومی دیگری برای دسترسی به آب وجود داشت که در حال حاضر هیچگونه اثری از آن مشاهده نمی_شود. این مسیر بعد از عبور از زیر زمین مساکن اطراف و نرسیده به مسجد سردار حرکت کرده و وارد بخش زیرین مسجد می شود، سپس با یک انحناء از خیابان امام عبور کرده و به سمت دیگر خیابان امام ( وپاساژ جلالی فعلی) و کاروانسرای بابایف (محل هتل فعلی رضا) ادامه مسیر می داد. در این محل مسافران و کاروانیان از راه رسیده می توانستند با پایین رفتن از دو یا سه پله ی آن به آب کهریز دسترسی داشته باشند. مسیر مجرای کهریز در محدوده ای از شهر به لحاظ عدم وجود افراد مطلع و آگاه و احداث زیرگذر خیابان بعثت (عسگرآبادی) و خاک برداری، و نهایتاً تعریض خیابان فوق مفقود شده ولی با توجه به مسیر احتمالی حرکت کهریز می¬توان احتمال داد که آب قئرخ ایاق مسجد علی شهید از همین محور سرچشمه گرفته است.
با این حال مجرای آب بر کهریز راه خود را از زیر پله ها و در یک خط مستقیم ادامه داده و با گذر از خیابان باکری، به سوی مسجد وکیل باشی امتداد می یافت. در این محل نیز قئرخ ایاق (کهریز)ی با فضای کوچکتری بنا شده بود که مردم این محله هم می¬توانستند با پایین رفتن از هشت پله ی آن به آب زلال کهریز دسترسی داشته باشند. پس از تغذیه این محل، مجرا در ادامه ی مسیر خود، و کمی پایین تر از خیابان پزشکیان فعلی در منطقه ی معروفی به نام خان باغی بیرون از بافت قدیمی با توجه به کم شدن شیب زمین به نقطه صفر رسیده، در نتیجه آب جاری کهریز در سطح زمین روان و مورد استفاده کشاورزان اطراف قرار می¬گرفت.
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۲۸ تیر ۱۳۹۵ ساعت ۶:۱۶ ق.ظ
