آبده های ینی سی اورخون
فیض الله نهال ایماق
گروه تاریخ:با پخش و انتشار السنه? ترکی قدیم در قرنهای ( ۵-۶) میلادی، زبانهای اوزبیکی و ترکمنی که به دسته? زبانهای ترکی شرقی ارتباط داشت نیز بوجود آمد. آثار مربوط باین دوره که حثیت ادبیات شفاهی یا روایی دارد در بعضی از منابع چون سنگ نوشته ها، کتب و آثار علمی تاکنون محفوظ مانده و بما رسیده است. یکی از اینگونه منابع آبده های ( اورخون ) می باشد. ریشه? دو زبان را می توان در آبده های » ینی سی اورخون« مشاهده کرد که در سال ( ۷۳۲) برسم الخط خاص اورخونی نوشته شده است.
اساساً خط اورخون بین قرنهای ( ۸- ۵) بعداز میلاد بوجود آمده است .از وجود یادگاری های که با این خط نوشته شده ( آبده های اورخون) در اوایل قرن ۱۸ میلادی یک عده دانشمندان در آثار و تالیفات خود معلومات داده بودند مگر در طول مدت خیلی زیاد دانشمندان نتوانسته بودند به خواندن این کتیبه ها موفق گردند. در ربع اول قرن (۱۹) مقاله ? گریگوری سپسکی درباره? آبده های اورخون ـ ینی سی در مجله?» سیبرسکی و یستنیک« ( خبرهای سیبریا) به نشر رسید. این مقاله به زبان لاتین ترجمه شد. معلوماتیکه در پیرامون این آبده ها به دست آمده بود بدین وسیله به اختیار دانشمندان بسیاری از کشور های جهان قرار گرفت . مگر هنوز فعالیتهایکه در زمینه ? آموختن و تحقیقات در اطراف این نوشته ها به عمل می آمد، به نتیجه? نرسیده بود، زیرا هنوز کلید»راز« نوشته ها به دست نیامده بود .
به سال (۱۸۸۹) دانشمندان فنلیند اطلس آبده های اورخون ـ ینی سی را نشر و طور تخمینی ادعا نمودند که این آبده ها به مدنیت فنلند متعلق است . مگر این تخمین دانشمندان فنلیند دیری نپایید ، زیرا در همان سال( ۱۸۸۹) نویسنده و جهانگرد روسی ن .م . یدرنتسیف موفق شد از کنار دریای اورخون که در وادی کاشا سیدم مربوط مغولستان واقعیست آبده های زیادی به دست آورد، که با آبده های » ینی سی«شباهت داشت، یکجا با » نوشته های نامعلوم«یک سلسله متن های جداگانه نیز به زبان و علایم چینی نوشته شده بود، به دست آمد.این تصادف برای کشودن » راز« این آبده ها کمک بزرگی انجام داد .به سال ( ۱۸۹۰) انجمن علمی فنلیند، در سواحل دریای اورخون یک هیأت علمی باستان شناسی را فرستاد. به سال( ۱۸۹۱) اکادمی علوم روسیه هیأت علمی بزرگی تحت رهبری اکادیمسین و . و. ردلوف به اورخون اعزام داشت. نتیجه? کاوشها و تحقیقات این دو هیأت به سال (۱۸۹۲) به شکل اطلسی نشر شد. در اطلس ها تصویر آبده های نامعلوم، ساختمان و نقشه مواضعی که این آبده ها از آنجا به دست آمده بود نشان داده میشد . از دانشمندان دنمارکی ویلیم تامسون برای نخستین بار به خواندن این آبده ها موفق شد. او برای خواندن آنها به انواع الفبا ها اتکأ نداشت. برعکس نخست از همه، خواست شباهت ومناسبات باهمی این حروف نامعلوم را برای خود معلوم نماید.او، پس از یک سلسله تحقیقات موشگافانه توانست در ( ۲۵ نوامبر ۱۸۹۳) پرده از اسرار مکتوم آنها بردارد. تا این زمان اکادیمسین ردلوف نیز توانسته بود ۱۵ حرف کتیبه های مذکور را بخواند.و.و. ردلوف با اتکأ به کشفیات خود و کشفیات و. تامسون برای نخستین بار متن کتیبه ها یی را که از سواحل دریای اورخون به دست آمده بود ترجمه کرد. کتیبه ایکه توسط ن.م . یدرتسیف به دست آمده بود عبارت بوده است از لوحه سنگ آرامگاه خاقان ترک بیلکه قاآن- ماغلیان ( متوفی درسال ۷۳۴ع ) وبرادر کوچک او کو ل ـ تکین ( متوفی درسال ۷۳۲ ع) بعد از آن تاریخ آثاریکه از کناره های دریای اورخون ـ ینی سی به دست آمده بود به نام » آبده های ینی سی ـ اورخون« شهرت یافت .
ترجمه ? سطری چند ازاین نوشته ها که به نام »سرود قبرستان« یاد میشود:»من مردمان بی نوایی را که از پا درآمده بودند به پا ایستاد کردم ( گرد آوردم) آنها را توانگر ساختم . قومی را که عده ی شان محدود بود به جمعیت بزرگی مبدل ساختم . در سخنان من حتی یک دروغ هم نمیتوان یافت .« » اگر کول – تکین وجود نمیداشت همه ? شما نابود شده بودید . برادرمن کول – تکین در گذشت. از این جهت من سخت اندوهگین شدم، چشمانم بینایی خود را از دست داد، تیزی فکر و خرد از کفم رفت. غرق اندوه گردیدم، سرنوشت هر کس از طرف آسمان کبود(خدا) تعیین میشود . فرزند انسان برای مردن زاده شده است .« ( رجوع شود به » اوزبیک ادبیاتی تاریخی« به زبان اوزبیکی. تألیف ن. م. مله یف، جلد اول ، چاپ تاشکند سال ( ۱۹۶۵ . از ص ۷۸- ۸۱ ) .طبق آخرین کشفیات و تحقیقات باستان شناسی که در قصبه ? » ایسیق« در نزدیکی الما آتا پایتخت قزاقستان شوروی صورت گرفته پیاله? نقره یی گرانبها یی به دست آمده که در ته ? آن ۲۶ حرف شبیه خط قدیم ترکی در قرن ۵-۸ قبل از میلاد حک شده است . طوریکه دانشمند معروف اولژاس سلیمان اوف در شماره ? ۵ سال ۱۳۴۹ نشریه ? اداره مطبوعات سفارت اتحاد شوروی در تهران می نویسد:الفبای ایسیق شباهت زیادی به الفبای خطی اورخون- ینی سی دارد … با استفاده به خط ایسیق میتوان گفت، ترکهای قدیم در نیمه ? هزار قبل از میلاد خط خود را از آرامیان اقتباس کرده اند.همچنان غنای لغوی و اشکال گرامری آبده ? اورخون تاکنون هم در زبان ترکی موجود است .
منبع مهم دیگر ( دیوان لغات الترک ) اثر دانشمند بزرگ زبان شناس محمود کاشغری است که درسال ( ۴۶۹ هجری ) به زبان عربی نوشته شده است . از آثار مهم دیگر کلاسیک میتوان نام داستان منظوم قوتادغو بیلیک ( دانش رسیدن به سعادت )تألیف یوسف خاص حاجب ( ۴۶۲ هجری) کتاب » هبة الحقایق« تألیف احمد یوگنکی ( اواخر قرن ۱۲ یا اوایل قرن ( ۱۳ میلادی) ، » قصه ربغوزی« تألیف ناصرالدین بن برهان الدین ربغوزی ( قرن ۱۲ و ۱۳ م) را در اینجا قید کرد .
زبان اوزبیکی که از گروپ زبانهای » چگل« منشعب گردیده بود روزگاری به نام » زبان ترکی« یاد می گردید . اما بعداز قرن پانزدهم میلادی اصطلاح » زبان چغتایی« که همان ( زبان اوزبیکی قدیم) میباشد بر آن اطلاق گردید و اصطلاح زبان اوزبیکی بعد از قرت ۱۷ در پهلوی این نام به کار برده شد و به مرور زمان بیشتر متداول گردید. از آثار و شعرای مهم کلاسیک زبان اوزبیکی قدیم و زبان ترکمنی میتوان از « محبت نامه، لطافت نامه ، دربیک و یوسف و زلیخای او ، سکاکی و دیوان او ، ابوالکلام لطفی هروی و دیوان و داستان گل و نوروز او ، امیر علی شیرنوایی و آثار جاویدان و فنا ناپذیر او، سلطان حسین میرزا بایقرا و » دیوان «ظهیر الدین محمد بابر و بابرنامه و سایر آثار گرانقدر او، مخدوم قلی و « دیوان اشعار او ، نام برد.
فاصله بین قرن(۱۴- ۱۷) دوره ایست که طی آن فرهنگ و از جمله زبان و ادبیات اوزبیک شاهد پیشرفت و ترقیات شگوفانی میگردد. ادبیات بدیعی در تکامل زبان اوزبیکی نقش عمده را بازی میکند و آنرا به زبان زنده ? ادبی و علمی مبدل میسازد . شاعر و متفکر بزرگ اوزبیک علیشیرنوایی ( ۱۴۴۱- ۱۵۰۱) که یکی از شخصیت های بزرگ ادبی افغانستان و جهان محسوب میشود و نام و آثار وی در پهلوی نام و آثار شاعران و نویسنده گان بزرگ چون هومردانته، شکسپیر، فردوسی، سعدی ، بالزاک پوشکین، ابن سینا، و دیگر سخن سرایان بزرگ جاویدان خواهد بود. به حیث دانشمند کبیر سیاستمدار ورزیده و هنرمندی چیره دست رهبری نهضت علمی و ادبی وهنری قرن ۱۵ افغانستان را در هرات به دوش میگیرد و ادبیات کلاسیک اوزبیک را نیز به صورت اساسی پایه گذاری میکند وچون استادی توانا و دانشمندی ذوفنون این زبان را به عالی ترین مراحل تکامل می رساند. وبا( ۳۴) اثر علمی، ادبی وتاریخی خویش چانچه میگوید:حصار شکست ناپذیری برای این زبان بنأ می نهد که برای همیشه از دستبرد زمان و حوادث روزگار در امان خواهد بود. در ترکیه تحقیقات دانشمندان بزرگ پروفیسر زکی ولیدی طوغان » دایرة المعارف اسلامی« و پروفیسر محمد فواد کوپرولو، ضمن مقالاتیکه در باب زبان و ادبیات ترکی نوشته اند و همچنان پروفیسر احمد جعفر اوغلو ( تورک اماجی) ، آقای بسیم اتالای ( بولتن زبان ترکی) دارای اهمیت زیادی میباشد .پروفیسر داکتر بکر چوپانزاده در سلسله ? مقالاتش که در سال ( ۱۹۲۶ م) در باکو انتشار یافته می نویسد:
زبان ترکی در دوره ? اسلامی چهار مدافع بزرگ داشته است .محمود کاشغری مؤلف » دیوان لغات الترک« و شیخ عاشق پاشا، صاحب» غریب نامه« و نوایی وقدری صاحب» مسیرة العلوم«چهار دوره? تاریخی که این چهار تن نماینده گان ادوار تاریخی آسیای وسطی و آسیای صغیر میباشند.پروفیسر چوپانزاده پس از تلخیص و تجزیه و تحلیل محاکمة الغتین، همچنان اضافه میکند… لیون کاهون میگفت : در هیچ قاموس و فرهنگی نمیتوان لغتی در مقابل همه لغات مربوط به شکل اراضی و نباتات و حیوانات و غیره که در زبان ترکی موجود است، یافت.
نوشته شده توسط admin در شنبه, ۱۶ اسفند ۱۳۹۳ ساعت ۴:۰۴ ب.ظ
