گنجينه آثار تاريخي بوکان و رنج نبود موزه‌خانه

شهرستان بوکان داراي 104 اثر و ابنيه‌هاي باستاني، تاريخي و مذهبي ثبت شده در فهرست آثار ملي کشور از جمله تپه قلايچي، قلعه سردار، مسجد جامع، گنبد سردار، مسجد حماميان، زندان آغجيوان، تپه سماقان، تپه قاراوه حاج شيخ گل، پيرمحمد، پير اسماعيل و خانقاه زنبيل است که هر کدام از اين اثر بخشي از تاريخ، هويت و فرهنگ اين منطقه را در خود نمايان کرده است.بوکان به سبب قرار گرفتن در ميان 2 رودخانه‌ سيمينه و زرينه‌رود که از گذشته‌هاي دور محل سکونت تمدن هاي باستاني بوده و در دوره معاصر شخصيت هاي سياسي، ادبي و فرهنگي بزرگ از سردار غزيزخان مکري تا استاد حسن زيرک در اين شهر ديده به جهان گشودند و بر غناي تاريخي اين شهر افزودند.پيشينه تاريخي بوکان با نمايان شدن ابعاد معبد تاريخي مربوط به حکومت مانايي‌ها در تپه قلايچي اين شهر و پيدا شدن آجرهاي لعاب دار در اين معبد تاريخ، بيشتر از گذشته مورد توجه محققان داخلي و خارجي قرار گرفت.
پس از فصل اول کاوش تپه قلايچي در سال 1364 کاوش در اين منطقه متوقف شد؛ سرانجام در سال 1378 کاوش در تپه قلايچي از دومين تا نهمين فصل آن به ترتيب از سال 1378 تا 1385 ادامه داشت و در طي اين فصول قسمت‌هاي باقي‌مانده تالار و اتاق‌هاي جانبي يک تا هشت، حياط سنگ‌فرش منظم شرقي، حياط تراس‌دار سنگ‌فرش شمالي، پله‏‌هاي اصلي غربي، سکوهاي سه‌گانه و حصار اصلي و سطوح آجري و حجم زيادي از اشياي تزئيني، سفالي، فلزي و آجري از زير خاک سربرآورد.
در جديدترين کاوش‌ها در گورستان قلايچي بوکان که خرداد سال 1403 انجام شد، علاوه بر مستند سازي بقاياي معماري گورها که در نوع خود تنوع بسيار خوبي دارد، مطالعات انساني، يافته‌هاي موزه‌اي، سفال‌هاي لعاب و مُهرهاي يافت شده در کنار اين تدفين‌ها مي‌تواند از لحاظ هنري و تاريخي بسيار حايز اهميت باشد.
از قلايچي آجرهاي لعابدار بيشتري کشف شده که نشان‌دهنده اهميت بالاي قلايچي است؛ البته اين احتمال نيز وجود دارد که اين منطقه همان شهر »زيرتو« يا »ايزيرتو« پايتخت مانايي‌ها باشد.
مانا يکي از حکومت‌هاي ناشناخته شمال غرب ايران بوده که غير از محوطه قلايچي در تپه زيويه کردستان و حسنلو نقده، در آذربايجان‌غربي نيز نشانه‌هاي از آن پيدا شده است.اما چيزي که بر اهميت آثار تاريخي و باستاني بوکان افزوده 55 قطعه آجر لعابداري است که در سال 1370 در انباري در بندر چياسو (نزديک مرز سوئيس و ايتاليا) از سوي خانواده‌اي ايراني براي فروش عرضه شد.دکتر جان کرتيس در مقام موزه‌دار از موزه بريتانيا وقتي در 17 مهر 1370 از اين آثار بازديد کرد تا در صورت امکان، موزه بريتانيا آن‌ها را خريداري کند، متوجه شد اين آثار متعلق به فرهنگ »مانايي« و محوطه قلايچي است و بايد به ايران بازگردانده شود.
روند حقوقي براي استرداد اين مجموعه با مشارکت دکتر جان کرتيس از کشور سوئيس و دستگاه ديپلماسي و ميراث فرهنگي ايران حدود سه دهه طول کشيد تا در آذرماه سال 1399 به ايران تحويل داده شد.
پس از آن تعداد آجرهاي لعاب دار قلايچي بوکان به 150 قطعه رسيد که از اين تعداد 70 قطعه در موزه ملي ايران در تهران و مابقي نيز در برخي موزه خانه‌هاي مردم شناسي در ساير مناطق کشور نگهداري مي‌شود.
در آجرهاي لعاب‌دار قلايچي بوکان که قدمت آنها 2 هزار و 800 سال برآورد شده است نقش‌هايي از پرنده، گاو و بز بالدار با سر انسان و ديگر نقش‌هاي ترکيبي حيوان و انسان در آن‌ها ديده مي‌شود.
اشياي تاريخي بوکان تنها اين آجرهاي لعاب‌دار و رنگين نيست بلکه هم اکنون يک هزار و 200 شي تاريخي قابل نمايش در موزه‌هاي مردمي شناسي در اين شهرستان ثبت شده که از اين تعداد 800 شي در موزه تهران و 400 شي ديگر نيز در موزه ساير شهرستان‌ها نگهداري مي‌شود.حال با وجود اين ظرفيت خوب، بوکان يکي از معدود شهرهاي کشور است که از نبود موزه‌خانه مردم شناسي رنج مي‌برد و اين موضوع و بازگشت دوباره آجرهاي لعاب دار به اين شهر يکي از مطالبات دوستداران آثار تاريخي و باستاني در بوکان است.از طرفي بسياري از خانواده‌هاي قديمي بوکان داراي اشياي، ابزار کارقديمي و کتاب‌هاي تاريخي هستند و به دليل نبوده موزه‌خانه در اين شهرستان، اين آثار در شرايط غيراستاندارد نگهداري مي‌شود و احتمال ورود خسارت و نابودي آنها وجود دارد.نبود موزه‌خانه در بوکان باعث شده که برخي از هنرمندان اين شهر در محيط خانه يا باغ خود موزه‌خانه‌هاي شخصي داير کنند که يکي از آنان استاد »عثمان رحمان زاده« هنرمند مجسمه ساز بوکاني که لقب »پدر ژپتوي ايران« به وي بخشيده شده است اکنون در روستاي »ناچيت« اين شهر، باغ موزه‌اي احداث کرده و يک هزار و 600 مجسمه چوبي را در ان به نمايش گذاشته است.
حال در روز جهاني موزه و هفته ميراث فرهنگي ( 28 ارديبهشت تا سوم خردادماه 1404 لازم است با نگاهي نو به نقش ميراث فرهنگي در آينده جوامع، اهميت پاسداشت اين سرمايه‌هاي گران‌سنگ تأکيد کنيم و از قابليت جذب گردشگري آثار تاريخي هم غافل نباشيم.
به گزارش آراز آذربايجان به نقل از ايرنا،شعار امسال، »ميراث فرهنگي و آينده« برگرفته از رويکرد جهاني ايکوم در سال 2025 با عنوان »آينده موزه‌ها در جوامع به سرعت در حال تغيير« ما را به تأمل در نقش پوياي ميراث فرهنگي در توسعه پايدار، ارتقاي تاب‌آوري اجتماعي، ترويج نوآوري و مشارکت فعالانه جوامع محلي فرا مي‌خواند.