هيچ دولتي توان پرداخت هزينه‌هاي سنگين بحران خشک شدن درياچه اروميه را ندارد

سعيد عيسي پور درباره تراز آبي درياچه اروميه و روند احيا درياچه اظهار کرد: حوضه آبريز درياچه اروميه حدود 52 هزار و 500 کيلومتر مربع وسعت دارد و تنها منبع تأمين آب آن نزولات جوي است. اين حوضه خروجي طبيعي ندارد و عملاً تمام آبي که وارد مي‌شود، از طريق تبخير از دست مي‌رود. سال آبي گذشته از نظر بارش سالي استثنايي و کم بارش بود. به گفته وي بر اساس داده‌هاي هواشناسي سال گذشته حدود 234 ميلي متر بارش رخ داد اما الگوي بارش‌ها به شدت تغيير کرده است.
مدير دفتر برنامه ريزي و تلفيق ستاد احياي درياچه اروميه افزود: در گذشته بارش‌هاي پيوسته با عمق بالا داشتيم ولي اکنون بيشتر بارش‌ها کوتاه‌مدت و کمتر از 5 ميليمتر هستند. اين تغيير الگو بر جريان رودخانه‌ها و تغذيه درياچه تأثير مستقيم گذاشته است. از سوي ديگر افزايش دما در حوضه نيز وضعيت را بحراني‌تر کرده است، به‌طوري که ميانگين دماي حوضه بين يک تا 1.5درجه سانتيگراد و در تابستان امسال متوسط دماي حوضه 4 الي 5 درجه سانتيگراد نسبت به ميانگين بلندمدت افزايش يافت.
عيسي پور افزود: اين شرايط به معناي افزايش تبخير و کاهش آب ذخيره شده در درياچه است. در کنار اين عوامل، مصرف آب در حوضه نيز به‌صورت فزاينده افزايش يافته و منجر به وضعيت فعلي درياچه اروميه شده است.وي با اشاره به داده‌هاي فعلي درباره آب درياچه اروميه گفت: براساس گزارش شرکت آب منطقه‌اي استان آذربايجان غربي اکنون حجم آب باقي مانده در درياچه بين 5 تا 60 ميليون متر مکعب برآورد مي‌شود اما اميدواريم با آغاز بارش‌هاي پاييزي بخشي از آب‌هاي سطحي به درياچه برگردد. با اين حال بايد توجه داشت که درياچه در وضعيت شکننده‌اي قرار دارد و بدون اصلاح مديريت مصرف آب، احياي آن پايدار نخواهد بود.
چالش‌هاي مديريتي و هماهنگي دستگاه‌ها در احياي درياچه
مدير دفتر برنامه ريزي و تلفيق ستاد احياي درياچه اروميه درباره ميزان هماهنگي ميان دستگاه‌هاي اجرايي همچون وزارت نيرو، وزارت جهاد کشاورزي و سازمان محيط زيست گفت: درياچه اروميه يک اکوسيستم زنده است و نمي‌ميرد بلکه بسته به رفتار ما به آن واکنش نشان مي‌دهد. وضعيت فعلي درياچه در واقع بازتاب طبيعي رويکردها و تصميمات انساني در حوضه آبريز است.
وي تاکيد کرد: اگر حکمراني صحيح آب در حوضه پياده نشود، سياست‌هاي تخصيص آب اصلاح نشود و در کنار آن الگوي کشت و ميزان مصرف آب در حوضه به درستي مديريت نشود، طبيعي است که درياچه واکنش منفي نشان دهد.
عيسي‌پور افزود: در حال حاضر مصرف کل آب در حوضه درياچه اروميه حدود 5.3 ميليارد متر مکعب است که از اين ميزان نزديک به 4.7 ميليارد متر مکعب در بخش کشاورزي مصرف مي‌شود، در حالي که طبق شاخص‌هاي بين‌المللي براي حفظ پايداري حداکثر بايد 40 درصد منابع تجديدپذير آب مصرف شود، يعني حدود 2 الي 2.5 ميليارد متر مکعب. به همين دليل الگوي فعلي مصرف آب ناپايدار است و باعث مي شود که حق‌آبه زيست‌محيطي در ساير بخش‌ها مصرف شود.
مدير دفتر برنامه ريزي و تلفيق ستاد احياي درياچه اروميه ادامه داد: از اواخر دهه 0 زماني که توسعه سدسازي و تغيير الگوي کشت شدت گرفت، سطح و حجم آب درياچه به آرامي و به‌تدريج وارد فاز کاهشي شد. وزارت نيرو با هدف تأمين آب به ساخت سدهاي متعدد روي آورد. تاکنون حدود 80 سد کوچک و بزرگ در حوضه آبريز احداث شده است که 12 سد توسط وزارت نيرو مديريت مي‌شود و بقيه به عنوان سدهاي معيشتي توسط کشاورزان و بهره برداران محلي مديريت مي‌شود و دولت تصميمي در مديريت منابع و مصارف اين سدها ندارند. آن‌ها عمدتاً توسط جهاد کشاورزي و در سرشاخه‌هاي رودخانه احداث شده‌اند و متأسفانه جلوي بخش زيادي از حقآبه درياچه اروميه را مي‌گيرند.
وي ادامه داد: از سوي ديگر سياست‌هاي ناپايدار وزارت جهاد کشاورزي نيز در سال‌هاي اخير با تغيير الگوي کشت از محصولات کم‌مصرفي مثل انگور به محصولات پر آب‌بر همچون سيب فشار مضاعفي بر منابع آب وارد کرده است و با وجود وضعيت بحراني حوضه از لحاظ منابع و مصارف، جهاد کشاورزي برنامه مدوني براي کاهش مصرف آب ندارد.
مدير دفتر برنامه ريزي و تلفيق ستاد احياي درياچه اروميه با بيان اينکه ستاد احيا از سال 1393 تلاش کرده نگاه توسعه‌اي را به سمت پايداري حوضه هدايت کند، گفت: ستاد از همان ابتدا تأکيد داشت که با مديريت تقاضا و اصلاح الگوي مصرف و کاهش 40 درصدي مصارف بخش کشاورزي مي‌توان به احياي پايدار رسيد اما متاسفانه بخشي از سياست‌هاي اجرايي در سطح دستگاه‌ها آن طور که بايد اجرا نشد حتي با وجود ابلاغ سياست‌ها براي جلوگيري از تغيير کاربري اراضي ديم و محدودسازي توسعه کشت گزارش‌هاي رسمي نشان مي‌دهد که در سال‌هاي اخير نيز همچنان افزايش سطح زيرکشت اتفاق افتاده است.
عيسي پور افزود: يکي از اشکالات جدي بي‌توجهي به پيوست اجتماعي طرح‌ها بود. اگر مردم مشارکت نکنند، هيچ سياستي حتي با صرف هزينه‌هاي بالا به نتيجه نخواهد رسيد. عمده مصرف آب در بخش کشاورزي است و تا زماني که کشاورزان همراه نباشند، احياي درياچه فقط روي کاغذ مي‌ماند.
ضرورت مشارکت جوامع محلي در فرآيند احيا
وي در خصوص ضرورت مشارکت جوامع محلي در احياي درياچه اروميه و برنامه‌هاي ستاد احيا براي افزايش مشارکت جوامع محلي و کشاورزان گفت: در سال‌هاي نخست بيشتر تمرکز ستاد بر پروژه‌هاي فني و سخت افزاري بود. به عنوان مثال تمرکز بر تکميل شبکه‌هاي آبياري تحت فشار با طرح‌هاي انتقال آب بود اما به مرور مشخص شد که بدون همراهي مردم اين پروژه‌ها ناتمام خواهد ماند. در اين شرايط اگرچه برخي طرح‌ها حتي تا 90 درصد پيشرفت فيزيکي داشتند ولي به بهره‌برداري نرسيدند چرا که مردم از ابتدا در فرآيند تصميم‌گيري دخيل نشدند.
عيسي‌پور افزود: اکنون رويکرد جديدي در پيش گرفته‌ايم و به دستگاه‌هاي ذيربط اعلام شده که هر پروژه پيش از اجرا نيازمند نيازسنجي اجتماعي است. در همين راستا از کشاورزان، شوراها و نمايندگان محلي مي‌پرسيم که چه نيازهايي دارند؟ چه موانعي را مي‌بينند؟ و خودشان چه راهکارهايي پيشنهاد مي‌دهند؟ تجربه نشان داده وقتي مردم در طراحي و اجراي پروژه شريک مي‌شوند، نه تنها از آن حمايت مي‌کنند بلکه خلاقانه راه‌هاي مؤثرتري را پيشنهاد مي‌دهند.مدير دفتر برنامه‌ريزي و تلفيق ستاد احياي درياچه اروميه با اشاره به همکاري‌هاي بين‌المللي گفت: اين الگوي مشارکتي با مشاوره سازمان‌هاي بين المللي مانند فائو طراحي شده و اکنون در چند منطقه پايلوت در حال اجراست، از جمله در دشت‌هاي نازلو، باراندوز و مهاباد. تيم‌هاي فني و دانشگاهي در اين مناطق حضور مي‌يابند، با کشاورزان گفت و گو و روش‌هاي اصلاح آبياري را با مشارکت آنان اجرا مي‌کنند.
عيسي‌پور تأکيد کرد: مصرف آب را در مزارع در همين طرح‌هاي پايلوت تنها با اصلاح روش‌هاي آبياري بدون هزينه جديد و با استفاده از امکانات موجود تا حدود 40 درصد کاهش داده شد چرا که کشاورزان آموزش ديدند با همان ميزان آب بهره وري بيشتري داشته باشد. کشاورز نيز وقتي خودش نتيجه را مي‌بيند، تبديل به مدافع اصلي طرح مي‌شود.
جايگزيني اقتصادي در درياچه اروميه
وي درباره برنامه‌ و طرح‌هاي معيشت‌محور و تلاش براي ايجاد جايگزين‌هاي اقتصادي نيز گفت: استان آذربايجان غربي به‌ويژه به دليل موقعيت مرزي ظرفيت بالايي در حوزه گردشگري، تجارت و سرمايه‌گذاري دارد. در گذشته نگاه به مرزها بيشتر امنيتي بود اما اکنون رضا رحماني - استاندار آذربايجان غربي که دبير کارگروه ملي نجات درياچه اروميه است - نگاه توسعه‌محور در مرزها را در دستور کار قرار داده است بنابراين در حال حاضر رويکردمان اين است که بخشي از جمعيت کشاورز که معيشت آنان وابسته به زمين است، اين امکان را داشته باشند تا مشاغل جايگزين در حوزه گردشگري، خدمات يا صنايع کوچک و يا مشاغلي که از محل توسعه مرزها پديد مي آيد را انتخاب کنند. اين تنوع معيشتي از يک سو باعث مي‌شود هم فشار بر منابع آب کاهش يابد و هم درآمد خانوارها پايدارتر شود.
عيسي‌پور در ادامه به تشريح نقش ستاد احيا درياچه اروميه پرداخت و گفت: ستاد احياي درياچه اروميه يک نهاد هماهنگ‌کننده است، نه اجرايي. ما بودجه اي براي هزينه کرد مستقيم نداريم بلکه وظيفه اين ستاد نظارت، سياستگذاري و هم‌افزايي بين دستگاه‌هاست. با اين حال افکار عمومي گاهي تصور مي‌کنند که ستاد خودش مجري تمام طرح‌هاست، در حالي که مسئوليت اجراي پروژه‌ها بر عهده وزارتخانه‌ها و دستگاه‌هاي مرتبط است.
وي افزود: ستاد احيا در دوره‌هاي مختلف تلاش کرده نقش تسهيلگري داشته باشد اما براي اثر بخشي بيشتر لازم است همه نهادها نگاه واحدي به موضوع داشته باشند. درک مشترک از اهميت احياي درياچه هنوز در برخي بخش‌ها کامل نيست اين در حاليست که آثار خشک شدن درياچه تنها محدود به آذربايجان غربي يا حتي شمال غرب کشور نيست و تبعات زيست محيطي و اقتصادي آن ملي خواهد بود.
تلاش براي تاثيرگذاري بر افکار عمومي از طريق رسانه‌ها
عيسي پور با اشاره به نقش رسانه‌ها نيز گفت: رسانه‌ها مي‌توانند با اطلاع‌رساني درست در ايجاد همدلي و مشارکت عمومي نقش محوري ايفا کنند. ما انتظار داريم رسانه ها در کنار نقد منصفانه، کمک کنند تا افکار عمومي اهميت اصلاح الگوي مصرف آب را درک کند.
مدير دفتر برنامه ريزي و تلفيق ستاد احيا درباره برنامه هاي جديد براي افزايش اعتماد عمومي توضيح داد: يکي از رويکردهاي ما اين است که از چهره‌هاي دانشگاهي، کارشناسان مستقل و متخصصان محلي براي گفت و گو با مردم استفاده کنيم. مردم به سخن اساتيد و کارشناساني که از بطن جامعه هستند، اعتماد بيشتري دارند. ستاد احيا درياچه اروميه به همين دليل تلاش مي‌کند در همکاري با صداوسيما و رسانه‌هاي محلي، پيام‌هاي فني و علمي احياي درياچه را از طريق متخصصان و کارشناسان منتقل کند.
عيسي پور در پايان گفت: براي درياچه اروميه چاره اي جز تداوم و احيا نيست. هزينه احيا هم به مراتب کمتر از هزينه بحران ناشي از خشک شدن کامل درياچه است، به طوري که هيچ دولتي توان پرداخت هزينه‌هاي سنگين ناشي از خشک شدن درياچه را نخواهد داشت.
بر همين اساس بايد همزمان با اصلاح شيوه هاي کشاورزي، کنترل و جلوگيري از برداشت‌هاي غير مجاز و جلب مشارکت مردم براي مديريت پايدار منابع آب را دنبال کرد چراکه تنها در اين صورت که مي‌توان اميدوار بود درياچه دوباره به زندگي برگردد.razazarbaijan.ejtemai@gmail.com