نهادینه سازی فرهنگ محیط گرایی درجامعه
مهدی کلاهی
گروه اجتماعی:حدود ۵۰ سال پیش، به دنبال بروز بحران‌های محیط زیستی و منابع طبیعی همچون تخریب لایه اوزون، انقراض گونه‌ها و افزایش دما، مردم آگاه جهان آغازگر حرکتی چشم گیر و نوینی بودند تا مسائل محیط زیستی را از مفهوم مسائل علمی صرف، به بطن مسائل اجتماعی تزریق کنند و جنبشی را به نام محیط گرایی رونمایی کردند. ولی این رویکرد متحد کننده علوم طبیعی و اجتماعی، با استقبال کمتری از جانب علوم اجتماعی مواجهه شد.
طبق گفته ژرژتومه، به ویژه جامعه‌شناسان، به خاطر توهم مستقل دانستن جامعه‌شناسی از محیط طبیعی، مسائل محیط زیستی را سوژه اصلی خود حساب نکردند و به تقویت نظریات اجتماعی درباره محیط زیست نپرداختند. به هرحال، حدود ۲۰ سال بعد از ظهور محیط زیست‌گرایی جامعه‌شناسی متوجه مسائل محیط زیستی و پیوند و رابطه تخریب محیط زیست و پیامدهای اجتماعی آن می‌شود و سعی در اجتماعی‌شدن مسائل محیط زیستی می‌کند. با این وجود هنوز هم ما ایرانی‌ها در کشف، پژوهش و اجتماعی کردن مسائل محیط زیستی با کاستی های بسیاری روبرو هستیم. پاسخ اصلی به چرایی این کمبودها هدف این نوشتار است.
لازم است بیان شود که منظور از اجتماعی شدن مسائل محیط زیستی چیست؟ و در چه حالتی می_توان گفت یک مساله، اجتماعی شده است؟ آقای دانیل لوزیک، در تعریف اجتماعی شدن یک مساله، ۴ شرط برشمرده است از قبیل الف) دارای شرایط منفی (یعنی ادراک عمومی متوجه آن اشتباه شده و زحمتی برای مردم ایجاد کند، مسائلی مانند بی‌سوادی، خشونت، عدم بهداشت و رفاه آلودگی‌ها، سرطان‌ها)؛ ب) پدیده‌ای جدی، شایع و گسترده (به عبارتی در کنار مورد اول یعنی منفی بودن، فقط مشکل یک عده کمی از افراد نباشد بلکه تعداد بسیاری از افراد را درگیر کند، مانند بیکاری اکثر فارغ‌التحصیلان رشته‌های محیط‌زیست، منابع طبیعی و کشاورزی)، ج) امید خوش‌بینانه به ارائه راه حل (مرگ یک پدیده منفی (شرط اول) و شایع (شرط دوم) است، اما یک مسئله اجتماعی نیست چون کسی نمی‌تواند آن را تغییر دهد؛ اما چگونه مردن (خودکشی، شیوع بیماری‌های واگیردار یا حتی تصادفات) می‌تواند به صورت بالقوه یک مسئله اجتماعی تلقی شود) و د) امکان تغییر منطقی (بحث هزینه – فایده تغییر و اجرای راه حل‌ها، منطقی باشند).
به عبارتی دیگر، فرآیند اجتماعی کردن مسائل محیط زیستی از آنجایی شروع می‌شود که ما به زحمتی روبه‌رو می‌شویم و متوجه می شویم تعداد زیادی از افراد با این مساله روبرو هستند. سپس راه حلی خوش‌بینانه و تغییر منطقی برای آن شکل می_گیرد.
فلسفه محیط زیست، شاخه‌ای از فلسفه است که به محیط طبیعی و جایگاه انسان در آن می‌پردازد و فرهنگ و اخلاق محیط‌زیستی را ایجاد می‌کند. اینکه مفاهیم اصلی محیط زیست کدم‌اند؟ وقتی از »طبیعت« صحبت می‌کنیم منظورمان چیست؟ چه تفاوتی بین محیط زیست طبیعت، منطقه بکر یا جای‌های دیگر وجود دارد؟ چه چیزهایی یک محیط زیست را می سازند؟ چه چیزهایی بخشی از یک محیط زیست نیستند؟ ارزش‌های ابزاری و ذاتی محیط طبیعی کدام‌اند؟ چگونه محیط زیست را ارزش‌گذاری کنیم؟ رویکرد اخلاقی نسبت به حیوانات و نباتات به چه شکل و با چه اصولی است؟ وقتی از گونه‌های در حال انقراض یا در حال تهدید صحبت می‌شود منظور چیست؟ محیط زیست‌گرایی و بوم‌شناسی ژرف چه مفاهیمی دارند؟ چگونه به چالش‌های محیط زیستی همچون تخریب محیط زیست انقراض گونه‌ها، آلودگی‌ها و گرمایش زمین پاسخ دهیم؟ چگونه به بهترین نحو روابط بین طبیعت و فناوری و توسعه بشر را درک و فهم کنیم؟ جایگاه ما در طبیعت کجاست؟ حق و حقوق نسل‌های آینده را چگونه در نظر بگیریم؟ و هزاران مفهوم اصلی دیگر که باید ابتدا کشف و گسترش یابند تا درک ما را از محیط زیست، وحدانیت و جامعیت بخشند.
در همین راستا، فیلسوف محیط زیست کسی است که وظیفه‌اش یافتن پاسخ برای چنین پرسش‌هایی است. او افق تازه‌ای از محیط زیست را دریافت، کشف، خلق یا بازنمایی کرده و با در نظر گرفتن بسیاری از نیروهای اثرگذار بر شکل‌دهی حیات اجتماعی- محیط‌زیستی (همچون نیروهای تاریخی آنچه مدنظر مارکس بودند یعنی مناسبات اقتصادی و طبقاتی، یا نیروهای تاریخی فناوری آنچه مدنظر هایدگی بودند یعنی همان مفهوم گشتل) به درک تازه‌ای از محیط زیست می‌پردازد.
در اصل، نمی‌توان و نباید از فیلسوف محیط زیست، انتظار حل مستقیم مسائل محیط زیستی را داشته باشیم. بلکه کار او، بازگشایی افق تازه‌ای جلوی فرهنگِ بخشی نگر و کوته نگر ماست. آنگاه دانشمندان، روشنفکران، یا سیاستمداران در این افق دست به کنش می‌زنند.
علم جامعه شناسی محیط زیست، دارای ویژگی بین رشته‌ای بوده، به مطالعه کنش بین جامعه و محیط زیست پرداخته و ویژگی‌هایی همچون دلایل اجتماعی و پیامدهای مسائل محیط زیستی را کنکاش می‌کند. رشته جامعه شناسی محیط‌زیست دارای سه بُعدِ مفهومی (اینکه چگونه مصرف گرایی، اقتصاد، فناوری و جمعیت روی شرایط محیط زیست تأثیر می‌گذارند)، فکری (اینکه چگونه اندیشه‌ها، فرهنگ‌ها، عقاید و تجربه‌های اجتماعی روی شرایط محیط زیست تأثیر می‌گذارند) و عملی (چگونه نه تنها این مشکلات را مطالعه کنیم، بلکه از چه روش‌هایی آن‌ها را بهبود بخشیم) می باشد که می‌توان مثال‌هایی همچون پایداری (تا کی می‌توانیم همین کاری که اکنون انجام می دهیم را انجام دهیم: مانند ایجاد آلودگی‌ها، افزایش جمعیت، مصرف‌گرایی نابودی زیستگاه‌ها) و عدالت محیط زیستی (سودها نصیب چه کسی شده‌اند و زیان‌ها، نصیب چه کسی) را نام برد.
در همین راستا، جامعه‌شناس محیط زیست کسی است که با اتکا به اندیشه فیلسوف محیط زیست، نظریه‌های اجتماعی- محیط‌زیستی می دهد و به رویکردها و گفتمان‌های اجتماعی کردن مسائل محیط‌زیستی می‌پردازد.
با انجام پژوهش‌هایی روی کارکردهای فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، قانونی مالی و اجرایی مرتبط با مسائل محیط زیستی جامعه شناس محیط زیست به دنبال راهی است تا به جوامع نشان دهد چگونه می توانند از »قفس آهنین« یاس محیط زیستی خارج شوند و راهبردهایی همچون جنبش‌های محیط زیستی توانمند سازی استانداردهای محیط زیستی نوسازی بوم شناختی و شبکه‌سازی بین‌المللی را معرفی می کند.
استراتژی یا راهبرد، مفهومی است که از حوزه مدیریت نظامی سرچشمه گرفته است و همین‌طور که چندلر (در کتاب استراتژی و ساختار) بیان نمود، شامل تعیین اهداف بلند مدت و گزینش مجموعه اقدامات و تخصیص منابع لازم برای دستیابی به این هدف‌هاست. استراتژی طرز نگرشی است که اساس آن بر تشخیص فرصت‌های اساسی و تحقق منافع نهفته آنان قرار دارد.
این نگرش دو مفهوم مجزا و درعین‌حال وابسته به هم را مطرح می‌کند؛ یعنی تشخیص فرصت و دیگری، محقق ساختن منافع در فرصت. استراتژی ست در انجام‌وظیفه خود، مدام به گردآوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات مربوطه می_پردازد، روند مجموعه را دنبال می‌کند الگوهای پیش‌بینی کننده را طراحی می‌کند و به ارزیابی نقاط ضعف و قوت مجموعه می‌پردازد. هنر استراتژی ست را در پیروز شدن در هر نبردی از طریق زور نمی‌دانند، بلکه آن را تسلیم کردن دشمن بدون جنگ معرفی می‌کنند. بدین طریق برنامه‌ریزی استراتژیک، فرآیندی از تفکر و عمل می‌باشد که به تدوین یک استراتژی مؤثر می‌انجامد که دارای ویژگی‌هایی همچون رویکردی پویا و دائمی؛ قابلیت انعطاف؛ جامع و مناسب می‌باشد.وقتی مفاهیم محیط زیستی توسط اندیشه فیلسوف محیط زیست، استخراج و توسط دانش جامعه‌شناس محیط زیست، نظریه‌های اجتماعی-محیط زیستی شدند، اکنون وظیفه استراتژی ست محیط زیست می‌باشد تا آن نظریه‌ها را به راهبردهای عملی تبدیل کند.
در این مرحله، قشر وسیعی از کارشناسان محیط‌زیست و منابع طبیعی می توانند با توجه به گستردگی و پیچیدگی موضوعات علمی تحت تخصصشان، برنامه‌ریزی راهبردی آن نظریه‌ها را تهیه نمایند. این‌چنین، ارتباطات و مشارکت تسهیل شده؛ علایق و ارزش‌های ناهمگرا با یکدیگر همسو و منطبق گردیده،تصمیم‌گیری‌های منظم و اجرای موفقیت‌آمیز، ترویج و تشویق شده و بازسازی و آینده‌نگری از هم‌اکنون آغاز می_شود.
افراد، چهار رویکرد مختلف نسبت به برنامه‌ریزی و اجرا دارند از قبیل واکنشی غیرفعال، پیش فعال و کنشگر. در رویکرد واکنشی یا گذشته گرا (Reactive)، تمام تلاش روی برگرداندن ساعت به عقب صرف می‌شود. فرقی نمی کند چقدر بد، ولی گذشته به حال ترجیح دارد. همیشه از »روزهای خوب گذشته«، صحبت می‌شود. چنین افرادی حتی از آینده نیز وحشت دارند و تلاش می‌کنند که اتفاق نیفتد. رویکرد غیرفعال یا حال گرا (Inactive)، سعی می‌کند حال را حفظ کند و آن را به گذشته و آینده ترجیح می‌دهد.
هرچند، حال، مشکلات زیادی دارد ولی از گذشته بهتر است؛ و هر تغییر اضافی، به معنای شرایط بدتر است و باید اجتناب شود. پرویکرد پیش فعال یا آینده گرا (Preactive)، معتقد است که آینده از حال و گذشته بهتر خواهد بود. سعی می‌کند به تغییرات شتاب دهد و به دنبال وضعیتی می‌گردد تا از سودمندی تغییری که همان پیرامونشان اتفاق می‌افتد بهره‌مند شود.
ولی رویکرد کنشگر یا فعال یا آینده‌ساز یا تعامل‌گرا (Proactive)، به وضعیت گذشته، حال یا آینده‌ی امور، قانع نیست. بلکه آینده مطلوب را طراحی می‌کند و سپس بر روی راه‌های ایجاد آن آینده، سرمایه‌گذاری می‌کند.
چنین افرادی، فعالانه به آینده شکل می‌دهند.وقتی مسائل محیط‌زیستی و منابع طبیعی استخراج، نظریه‌پردازی و راهبرد شدند، اکنون وظیفه کنشگر محیط زیست می‌باشد تا در روزنامه‌ها، خیابان، مجلس، درون حزب یا دولت و سایر ارگان‌ها، دست بکار شده، کنش اجتماعی سیاسی نماید و آینده را از الآن بسازد. کنشگر محیط زیست می‌تواند در مجموعه‌ای از روابط اجتماعی با افراد دیگر و از طریق حضور اجتماعی خود و با داشتن اهدافی مشخص و آگاهانه، به روابط و نظام اجتماعی- محیط‌زیستی امکان وجود و تداوم دهد.
نوشته شده توسط admin در یکشنبه, ۲۷ تیر ۱۳۹۵ ساعت ۵:۵۲ ق.ظ
