محمد فضولي آذربايجا‌ن‌ين أن بؤيوک شاعيري

محمد فضولي آذربايجان‌دا مشهور اولان تورک منشألي »بايات« طايفاسيندان‌دير. بعضي منبع‌لره گؤره، محمدين آتاسي سليمان عراق-ا، آذربايجان‌ين عَـرَش ماحاليندان کؤچموشدور. سونرالار شاعيرين اوغلو »فضلي« عَـرَشه دؤنه‌رک، ياخين قوهوم‌لاري‌نين يانيندا ياشاييب. او، بورادا اؤزونون عاليم‌لييي ايله گئنيش شؤهرت تاپيب.
فضولي‌نين اؤزو ده کاميل تحصيل گؤرموشدو. ائله بونو نظره آلان تدقيقاتچي‌لار بئله حساب ائديرلر کي، شاعيرين آتاسي کفايت قدر وارلي آدام اولموشدور. ائله‌جه ده اونون زيارتگاه ساييلان »هيلله و کربلا« کيمي شهرلرده ياشاماسي سليمان‌ين روحاني اولدوغونا دلالت ائدير. حقيقتن ده بئله بير روايت وار کي، فضولي‌نين آتاسي »هيلله« شهري‌نين ‌موفتي‌سي (فتوا وئرن) اولموشدور.
11نجي عصرده عراق‌ين سلجوق‌لار، داها سونرالار ايسه مغول‌لار و تيموري‌لر طرفيندن ايشغال‌دان سونرا بغداددا و اونون اطراف‌لاريندا تورک‌لرين سايي گئتديکجه آرتير. بو دوروم سونرالار دا داوام ائدير. 1508جي ايلده بيرينجي اسماعيل طنطنه‌لي شکيلده بغدادا گيره‌رک عراقي آذربايجانا بيرلشديرير، 1534جو ايلده ايسه بو شهر اوزون بير مدت عثمان‌لي امپراتوري‌سي‌نين ترکيبينه داخيل اولور.
بئله‌ليکله، فضولي‌نين حيات و ياراديجيليغي‌نين ايلک دؤورلري عراقي- عرب‌ين »صفوي«لر حاکميتينه تابع اولدوغو ايل‌لره دوشور.محمد فضولي 1556جي ايلده کربلادا طاعون خسته‌ليييندن وفات ائتميشدير. شاعيرين قبري کربلادادير.
شاعيرين اؤلومونون 400 ايل‌لييي دونيا مقياسيندا قئيد ائديلميشدير. اثرلري توپلاناراق أن قديم نسخه‌لر اساسيندا آذربايجان‌دا بئش جيلدده نشر اولونموشدور.
محمد فضولي‌نين موعلليمي »ولي محمدزاده« اولموشدور. شخصي مطالعه‌سي سايه‌سينده اورتا عصر علم‌لري (منطق، طب، نجوم، رياضيات و هومانيتار »اينسان سئور« علم‌لر)، خصوصن ديني- فلسفي جريان‌لار، عرب ترجومه‌لري اساسيندا »يونان« فلسفه‌سي ايله ياخيندان تانيش اولموش، کلاسيک تورک، عرب، فارس و هيند ادبياتيني اؤيرنميشدير.
»بنگ و باده« اثريني شاه اسماعيل ختايي‌يه اتحاف ائتمه‌سينه، بيرينجي شاه طهماسب و اونون سرکرده‌لرينه، آيري- آيري والي‌لره، خان‌لارا قصيده‌لر يازماسينا باخماياراق، سارايا کؤنول گؤسترمه‌ميشدير.
سولطان سليمان-ا بير نئچه قصيده تقديم ائتميش فضولي، سولطان اوردوسو ايله بغدادا گلن تورک شاعيرلري »خيالي و يحيي« بي‌له گؤروشموش، »لئيلي و مجنون« 1537 اثريني ده »روم ظريف‌لري« آدلانديرديغي بو صنعت‌کارلارين خواهشي ايله قلمه آلميشدير.
فضولي اوچ ديلده غزل، قصيده، ترجيع‌بند، مسمّط، رباعي، قطعه، مربع (دؤردلوک) و‌ س. يازميشدير. فلسفي ماهيت‌لي قصيده‌لري، »يئددي جام«،»صحّت و مرض«، »انيس‌القلب« اثرلري قوجاليق دؤورونون محصول‌لاري‌دير. او، قصيده‌لريني آيريجا بير اثر کيمي توپلاييب، کيتاب شکلينه سالميش، تورک، فارس و عرب ديل‌لرينده ديوان‌لار ترتيب ائتميشدير.
ياراديجيليغي‌نين زيروه‌سي اولان »لئيلي و مجنون« پوئماسي آذربايجان، ائله‌جه ده شرق و دونيا شعرلري‌نين نادير اينجي‌لريندن‌دير. نيظامي گنجوي‌نين ايلک دفعه يازيلي ادبياتا گتيردييي »لئيلي و مجنون«مؤوضوعونون بير چوخ تورک، فارس، هيند، اؤزبک و تاجيک شاعيرلري طرفيندن قلمه آلينماسينا باخماياراق، فضولي‌نين آنا ديلينده ياراتديغي اثر اورجينال‌ليغي ايله بو مؤوضوع‌دا اول‌لر يازيلميش پوئمالاردان سئچيلير.فضولي قديم يونان و شرق فلسفه‌سي ايله تانيش ايدي. اونون فلسفي گؤروش‌لري اساسن عرب ديلينده نثرلر يازديغي »مطلع ‌الاعتقاد«اثرينده عکسيني تاپميشدير. فضولي بورادا »ارسطو، افلاطون، امپدوکلس، دموکريتوس« و باشقا يونان فيلسوف‌لاري‌نين فيکيرلريندن، فلسفي دوشونجه‌لريندن تأثيرلنميشدير. فضولي‌نين باشقا اثرلرينده ده ادبي- فلسفي فيکيرلرله تصادوف ائديلير.
فضولي‌نين اثرلري تبريزده، باکي‌دا، ايستانبول‌دا، آنکارادا، قاهره‌ده، داشکند‌ده، بخارادا، عشق‌آباددا دفعه‌لرله نشر اولونموشدور.
اثرلري رئداکته‌فارس (فارسجا ائديت اولموش) و آذربايجان ديلينده ديوان »قصيده‌لر ديواني« _ آذربايجان، فارس و عرب ديلينده يازيلميش ديوان »مطلع الاعتقاد« – عربجه فلسفي رساله‌لر..
فارسجا اثرلري:»هفت جام« (يئددي جام) و يا »ساقي‌نامه« _ آللئقوريک (تمثيلي) پوئما »صحّت و مرض« _ فارسجا و نثرله يازيلميش آللئقوريک اثر. »رِند و زاهد« _ نثرله يازيلميش ايکي باخيش‌ين ديالوگو.
تورکجه (آذربايجانجا) اثرلري:
»بنگ و بند« (ترياک و شراب) _ پوئما »صؤحبت‌الثمار« (ميوه‌لرين صؤحبتي) _ پوئما »لئيلي و مجنون« _ پوئما (آللئقوري‌يا اولمايان يگانه پوئماسي) »حديقه السعَدا« (خوشبخت‌ليک باغچاسي) _ شاعيرين حجم‌جه أن بؤيوک اثري، عنعنه‌وي- مشترک مؤوضوع‌دا يازيليب. »شکايت‌نامه« و يا »نيشانچي پاشايا مکتوب« _ نثر اثري (آذربايجان ديلينده ايلک نثر) »حديث اربعين« (قيرخ حديث) _ عبدالرحمن جامي‌نين عيني‌آدلي اثريندن ترجومه (فارس ديلينده«
Arazazarbaijzn.anadilimiz@gmail.com