احیای دریاچه ارومیه و مراتع حوضه آبریز آن بعنوان الگویی برای احیای سایر دریاچه ها و تالابهای کشور

مجید نوجوان اصغری
پریا خداویردی
قسمت آخر

از نظر تاثیر عوامل منطقه ای، قطع حقابه دریاچه ها و تالابها و انتقال آب به نقاط دیگر از اشتباهات بزرگی است که سبب خشک شدن آنها شده و بر محیط زیست آنها خسارت جبران ناپذیری وارد می کند, مثال بارز این ندانم کاری انتقال آب زرینه رود به تبریز و زاینده رود به یزد میباشد که سبب خشک شدن دریاچه ارومیه و دریاچه هامون شده است. درصورتی که میتوان از آبهای این سدهای پیشنهادی برای یزد و سایر استانها جنوب کشور و برای تبریز هم از حقابه ارس استفاده کرد.
حال با توجه به مطالب مذکور، روشهای عملی برای احیای دریاچه ارومیه بقرار زیرند:
الف- اقداماتی که باید در مراتع و ارتفاعات جنگلی انجام گیرند:
۱-جلوگیری از زدن شخم در مراتع و ارتفاعات جهت جلوگیری از فرسایش آبی.
۲-بستن سدهای کوچک و آب بندها در دره_ها برای ایجاد دریاچه های کوچک جهت تزریق آب به زیرزمین.
۳- احیای زمین های شخم خورده از طریق بذرپاشی گونه های پایا مثل یونجه کوهی شبدرهای مقاوم به خشکی، مرغ و گیاهان رستاخیزی برای جلوگیری از فرسایش خاک و نفوذ آب به خاک می باشند.۴-کنترل چرای دام در مراتع با توجه به توان تولیدی آنها.۵-کندن خندق برای جمع آوری آبهای روان در پایین شیب با توجه به توپوگرافی زمین ها به منظور تزریق آبهای جاری به زمین و بالا آوردن سطح آبهای زیرزمینی در دشتها و فعال شدن چشمه ها در مراتع و دشتها.
۶-بالا آمدن سطح آبهای زیرزمینی از فرونشست دشتها جلوگیری کرده و مانع شورشدن زمین های زراعی کنار دریاچه به علت حرکت معکوس آب شور دریاچه به طرف دشت می شود.۷-کاشتن درختان مقاوم به خشکی در کنار نهرهای آبیاری برای کاهش گاز کربونیک هوا و تعدیل درجه حرارت منطقه ای.
۸-کاشتن درختان همیشه سبز و سوزنی برگ که در تمام سال می توانند فتوسنتز نمایند.
۹-احداث قناتها و تونلها در زیر کوهها در نقاط مرزی برای ایجاد کشش در آبهای زیرکوهها و هدایت آنها به دشت ها جهت مصارف در بخش کشاورزی.۱۰- استفاده از وجود متخصصین آبخیزداری برای انجام موارد فوق.
۱۱- لاروبی سالانه خندق ها و استفاده از خاک رس جمع شده در آنها به همراه کودهای دامی جهت چسباندن ذرات کلوئیدی و تشکیل خاکدانه بعنوان کود در مراتع.۱۲- جلوگیری از زدن شخم سطحی در جهت شیب در موقع زیرخاک کردن بذور پاشیده شده برای جلوگیری از فرسایش آبی، شخم سطحی باید در در جهت عمود بر شیب زده شود، شخم سطحی در مناطقی که پوشش گیاهی از بین رفته انجام میگیرد.۱۳- حفاظت جنگلهای کوهستانی از آتش سوزی با آمادگی کامل و وسایل آتش نشانی.
ب- اقداماتی که باید در دشتهای حوضه آبریز دریاچه انجام گیرند:
۱- به حداقل رساندن مصرف سوختهای فسیلی درشهرها، منازل، ماشینها و کارخانجات جهت کاهش CO2 در حوضه آبریز دریاچه.
۲- کاشتن بسیار زیاد درختان، در کنار جویبارها، نهرها و رودخانه ها برای جذب CO2 و کاهش دما به منظور کاهش اثر گلخانه_ای CO2.3- استفاده از روشهای آبیاری پیشرفته و مدرن مثل آبیاری تحت فشار (آبیاری بارانی ) در مزارع و آبیاری شبه قطره ای در باغات سیب، انگور و سایر میوه جات. آبیاری شبه قطره ای در ایران ابداع شده و با آبیاری قطره ای علمی (drip irrigation) فرق میکند. در آبیاری قطره ای علمی آب از طریق لوله کشی زیر خاک به پای درختان رسانده می شود و سرلانس ها با استفاده از سنسورهای بسیار حساس زمانی که پتانسیل آب از ظرفیت مزرعه (FC) پایین تر برود، به طور اتوماتیک باز می شوند.در این سیستم آبیاری، تبخیر از سطح خاک در حدود صفر میباشد.۴- کنترل گیاهان ناخواسته و سمی برای جلوگیری از تعرق و مصرف عناصر غذایی توسط آنها.
۵- جلوگیری از هدر رفتن آبها در بخش کشاورزی، طبق نظر متخصصین کشاورزی و آبیاری در حدود ۸۰% آبهای کشور در بخش کشاورزی به علت استفاده از روشهای قدیمی، هدر میرود.۶- دادن وام های بانکی با بهره کم و اقساط بلند مدت برای تاسیس سیستم های مدرن آبیاری در باغات.
۷- استفاده از این سیستم های مدرن آبیاری در باغات برای جلوگیری از خسارت سرمای بهاره در اوایل بهار با آبپاشی بر روی شاخه ها جهت سرد کردن جوانه ها و جلوگیری از رشد آنها تا سپری شدن خطر سرمای بهاره.
۸- استفاده از همین سیستم در باغات برای جلوگیری از خسارت یخ زدگی درختان میوه در زمستان. در این روش آب روی جوانه ها یخ بسته و گرمای نهان ذوب جوانه را گرم می کند و لایه یخ جوانه را محفوظ نگه میدارد.
۹- کاشتن نهال درختان مقاوم به سرما و خشکی و آفات با ویژگی های مطلوب برای جلوگیری از خسارت چند میلیارد تومانی برای کشاورزان منطقه.
۱۰- واگذاری تولید نهال درختان میوه یا صفات مطلوب به شرکتهای دانش بنیان و جلوگیری از تولید و فروش نهال توسط افراد غیر متخصص.۱۱- برگرداندن آب زرینه رود به دریاچه ارومیه و رساندن آب از رود ارس به تبریز.۱۲- باردار کردن ابرها و کشاندن آنها به حوضه آبریز دریاچه و ایجاد بارندگی توسط متخصصین باتجربه و تحصیل کرده عالی در فصول پاییز، زمستان و بهار.۱۳- لاروبی جویبارها، نهرها، رودخانه ها و تالابها و سدها.
۱۴- کوچک کردن موقتی دریاچه ارومیه تا پایان خشکسالی و آغاز ترسالی با نظر متخصصین باتجربه با انجام مطالعات و بررسی های دقیق علمی.
ج- اقداماتی که در سواحل دریاچه میتوان انجام داد:
۱- واگزاری قسمت هایی از زمینهای حاشیه دریاچه به شرکتهای دانش بنیان به اجاره بلند مدت به منظور ایجاد شغل به جوانان تحصیل کرده بیکار و تولید ماهی ها و میگوهای شور آبی در مناطق محدود.۲- از بین بردن علفهای هرز سمی در سواحل شور دریاچه.۳- پاشیدن بذور گیاهان دارویی شورپسند در سواحل شور با توجه به اینکه چند گونه گیاه دارویی شور پسند در این سواحل سازش یافته و رشد میکنند.
۴- اجرای بند ۳ را میتوان در مورد گیاهان علوفه ای شورپسندی که در سواحل دریاچه می رویند، نیز اجرا کرد.۵- نمک زدایی از خاک های شور ساحلی و استخراج نمک خالص و بهداشتی جهت بسته بندی و فروش در داخل و خارج کشور.۶- استخراج فلزات و شبه فلزات به ویژه فلزات سنگینی از خاک های ساحلی.
۷- پرورش آرتمیا توسط شرکتهای دانش بنیان و فروش آن ۸- برداشت آرتمیا از آب دریاچه توسط شرکت های دانش بنیان.۹- استفاده از گیاهان شور پسند مثل سالیکورنیا (قلیا) و سالسولا(سودا) برای تهیه سنگ قلیا به صورت علمی جهت تیزابی کردن انگور برای مصرف داخلی و بی نیاز کردن وارد کردن آن از خارج.۱۰- ایجاد درآمد بیشتر برای باغداران و جوانان تحصیل کرده بیکار.
برای اجرای عملی این طرح جامع، حوضه آبریز هر رودخانه را باید به افراد متخصص یا شرکتهای دانش بنیان تخصص واگذار کرد، تا طرح را در حوضه آبریز پیاده کنند. اگر حوضه آبریز وسیع باشد میتوان آنرا به دو شرکت واگذار کرد.نتیجه: احیای دریاچه ی ارومیه فقط با انتقال آب از مناطق دیگر نه تنها مشکل خشک شدن آنرا به طور بنیادی حل نمی کند، بلکه حالت داروی مسکن را داشته و آب های شیرین پرارزش هم به آب شور تبدیل و از گردونه مصرف کشاورزی خارج می شود. از طرف دیگر مشکلات زیست محیطی در منطقه آبریز قبلی ایجاد می کند، مثل انتقال آب زاینده رود به یزد و جلوگیری از جریان آب هیرمند به سیستان و بلوچستان توسط دولت افغانستان. و آنگهی در اثر شدت گرفتن خشکسالی و ادامه آن احتمال دارد که جریان آب انتقالی هم دچار مشکل شود. اگر این انتقال آب از حوضه آبریز کشورهای همسایه باشد، مشکلات سیاسی و امنیتی بین دولت های ذینفع بوجود می آورد.
با بکارگیری این طرح جامع راهبردی، نه تنها دریاچه ارومیه احیا می شود، بلکه مراتع و جنگل های کوهستانی نیز احیا می گردند. از جاری شدن آبها از مرتفع ترین نقاط مراتع و تبدیل شدن آن به سیل های مخرب با کنده شدن خندق ها و آب بندی های کوچک جلوگیری شده و آبها در همانجا به زیر خاک تزریق شده و چشمه ها جان می گیرند. بعلاوه از شسته شدن خاکهای حاصل خیز سطح مراتع جلوگیری می شود. پوشش گیاهی مراتع مرمت و ریشه زایی گیاهان مرتعی پایا، تقویت می شود. از حرکت کلوئیدی های معدنی و آلی که مادر حاصلخیزی خاک هستند جلوگیری شده و سدها، مرداب ها، تالابها پر نشده و عمر مفید آنها افزایش می یابد. از لاروبی این اماکن و تاسیسات کود باارزشی به دست می آید که میتوان آنرا در بسته بندی های مناسب تهیه و آماده فروش در داخل و خارج کشور کرد که خارجی ها هم مشتری بسیار جدی برای آن هستند، بدین ترتیب اشتغال و درآمدزایی هم ایجاد میشود. در اثر اجرای این طرح سطح آبهای زیر زمینی بالا آمده و از فرو ریزش زمین جلوگیری میشود. از طرف دیگر مصرف بی رویه سوخت های فسیلی کاهش یافته و از تولید گاز کربنیک که اثر گلخانه ای داشته و عامل اصلی گرم شدن کره ی زمین است، جلوگیری میشود. درختکاری در منطقه توسط کشاورزان و شهرداری ها افزایش یافته و آب و هوای منطقه تعدیل شده و احتمال بارندگی را زیاد می کند. از زدن شخم که عامل مخرب در نابودی مراتع می باشد، جلوگیری می شود. با استفاده از روشهای آبیاری پیشرفته از هدر رفتن ۸۰% آبها در بخش کشاورزی جلوگیری می شود. تولید نهالهای با کیفیت و صفات مطلوب مثل مقاوم به سرما، خشکی، شوری و آفات توسط شرکتهای دانش بنیان انجام گرفته و از تولید آنها توسط افراد بی اطلاع جلوگیری میشود. لاروبی رودخانه ها، نهرهای آبیاری به نحوعمیق و عریضی صورت گرفته و حوضه آبریز آماده پذیرش و هدایت سیل به دریاچه ها و تالابها و حتی دریاچه های مصنوعی در زمین ها و یا در دشتهای لم یزرع و کویرها میگردد. اما اگر این عملیات راهبردی انجام نگیرند، دریاچه به نحوی از آب پر میشود ولی اثر مخرب همچنان دست اندر کار مانده و تخریب مراتع و پرشدن سدها و دریاچه ها و تالابها ادامه می یابد و خاکهای حاصلخیز سطح مراتع همچنان به خلیج همیشه فارس وارد شده و مزارع کشاورزان و منازل آنها را سیل می برد. حافظ شاعر نامی ایران می گوید:
افسوس که این مزرعه را آب گرفته است دهقان فلک زده را خواب گرفته است. پایان