آذربایجان غربی مرکز ایجاد و تجمع تمدن های تاریخی و پیشا تاریخی
علی رزم آرای
گروه فرهنگی: منطقه آذربایجان غربی از حیث تاریخی دارای ابعاد بسیار مهم و اثرگذار مطالعاتی پیرامون خواستگاه¬های تمدنی در حوزه پیشاتاریخ است. وجود تپه¬های متعدد در مرکز و جنوب این استان، وجود آثار و ابنیه¬های متعدد از دوران تاریخ میانه پیش از میلاد مسیح تا ابتدای دوره پیش از اسلام و … از شمالی ترین نقطه آن تا جنوبی ترین نقطه آن شاهد این مدعا است. مطالعات میدانی و کاوش¬های انجام یافته در سال¬های اخیر در تپه¬های مورد اشاره موجب آشکار شدن جنبه¬های جدیدی از سیر پیشا تاریخ و تاریخ در آن، از هزاره¬های پیش از میلاد تا دوره¬های مختلف اسلامی شده است. یافته های که برای اولین بار صفحات جدیدی به کتاب غیرمدون تاریخ عمیق این منطقه افزوده و در سیر تاریخ و باستان¬شناسی این منطقه و به طبع کل کشور را تغییر و بلکه دگرگون ساخته است. برای نمونه:
»رضا حیدری، باستان شناس سازمان میراث فرهنگی وگردشگری آذربایجان غربی گفت: اولین فصل کاوش در تپه ربط۲ که در شهر ربط از شهرستان سردشت قراردارد به کشف چهارالهه بالدار منجرشد. تاکنون چنین نقشی در هیچ یک از سایت های کشور دیده نشده است. به ویژه آن که این الهه ها به عصر آهن یک یعنی ۳ هزار سال پیش باز می گردند.
حیدری گفت: این تصاویر بسیار منحصر بفرد است حتی در تخت جمشید با آن عظمت هیچ نقشی از زن یافت نمی شود. در تخت جمشید انسان های ریش وجود دارد. بالاتنه الهه های کشف شده در تپه ربط شبیه یک زن و پایین تنه آن_ها شبیه یک حیوان مانند آهو یا گاو است که بال های برافراشته آن ها در کنار تن آن ها قرار گرفته است.« برای معرفی بیشتر و نیز ایجاد زمینه جهت مطالعات مستندتر و ژرف تر به مرور و معرفی یه نمونه از تپه های مورد اشاره در مرکز و جنوب استان پرداخته می¬شود:
تپه قالایچی: تپه قالایچی در مجاورت روستایی به همین نام در هشت کیلومتری شمال شرق بوکان قرار دارد – در این تپه، دوره‌های باستانی عصر آهن دو ( ۱۲۰۰ تا ۸۵۰ پیش ازمیلاد) و سه (۸۵۰ تا ۵۵۰ پیش ازمیلاد) مشاهده شده است. محل ستایش خدای جنگ هالدی بوده است.
در این تپه آجرهای لعابدار با نقوش اساطیری چون نقوش حیوانی، شطرنجی و انسانی چون انسان بالدار، الهه عریان، وسایل زینتی، تعداد زیادی دانه‌های گردن‌بند از جنس سنگهای معدنی، عقیق و برنز، قطعاتی از شیشه و انواع گل میخ‌های سفالی در اندازه‌های بزرگ که در تزیینات دیوارهای قطور خشت به کار می‌رفته کشف شده¬است.در کاوش¬های انجام شده دراین تپه حصار قطور سنگی حایل شکسته دور معابد و اتاقهای واقع در اطراف آن که متعلق به سده هشتم قبل از میلاد و نیز دیواری با مصالح سنگ¬های کوچک از جنس رودخانه‌ای با نیم پی‌بندهای مکعبی مربوط به آشور جدید و بر روی آن در دیوارهای قطور چینه‌ای و خشتی متعلق به آخر سده هفتم پیش از میلاد آشکار شده¬اند. همچنین در این کاوش¬ها، اشیایی چون آجرهای لعاب دار با نقوش شطرنجی، انسان بالدار، الهه عریان و وسایل زینتی شامل گردنبندهای مهره‌دار از جنس سنگهای معدنی، عقیق و برنزی، قطعاتی از شیشه سرنیزه آهنی با نوک مدور مربوط به هالدی خدای جنگ اوارتوها، انواع سرنیزه، زوبین‌ها و نوک پیکان¬های آهنی همراه با انواع گل میخ¬های سفالی در اندازه‌های بزرگ کشف شده است. در کاوش¬های انجام گرفته در این تپه، مدرک تاریخی ارزشمندی به دست آمده که عبارت از سنگ یادمانی است که تنها بخشی از آن به اندازه‌های۸۰در ۱۵۰ سانتیمتر به جای مانده است. بر روی این سنگ یادمان، کتیبه‌ای حک شده که تنها بخش پایینی آن شامل ۱۳ سطر باقیمانده و به خط آرامی کهن است.
این کتیبه که توسط پروفسور آندره لومر فرانسوی بازخوانی شده به خدای خدایان اورارتویی یعنی هالدی یا خالدی و خدای طوفان آرامی یعنی هداد و همچنین به پایتخت ماناها یعنی ایزیرتو یا زیرتو اشاره دارد. و به نوعی می‌توان گفت کتیبه یادمان سلطنتی و یک سوگندنامه یا پیمان انقیاد است. بر اساس مطالعات لومر، امکان ایزیرتو بودن قلعه قالایچی بر اساس وجود همین کتیبه مطرح شده و از طریق مطالعه جغرافیایی تاریخی نیز تقویت می‌شود.
تپه حسنلو: تپه حسنلو که در ۷ کیلومتری شهر نقده قرار دارد، یکی از تپه‌های باستانی ایران است که قدمت آن به بیش از ۶ هزار سال قبل از میلاد می‌رسد. معروفترین اثر باستانی یافت شده در این محل جام طلای حسنلو است که به عصر آهن تعلق داشته و در موزه ایران باستان نگهداری می‌شود. تپه باستانی حسنلو در ۱۲ کیلومتری جنوب غربی دریاچه ارومیه، و ۹ کیلومتری شمال شرقی شهرستان نقده بین دو دهکده امین‌لو و حسنلو از طرف مغرب و مشرق قرار گرفته‌است. در این تپه بیش از ۱۵ لایه باستانی متعلق به ادوار مختلف شناسایی شده¬است که بقایایی کنونی متعلق به لایه چهارم این تپه مهم باستانی و پیشاتاریخی است. این تپه به خاطر نام دهکده مجاورش حسنلو نام گرفته‌است. تپه‌های باستانی زیادی پیرامون تپه حسنلو را فرا گرفته‌اند و گویا هنگام آبادی حسنلو و تمدن عظیمش تمدن¬های دیگری نیز با این تپه در تماس بوده‌اند و هم دوره تمدن حسنلو بوجود آمده‌اند. در اطراف تپه حسنلو، به طور تقریبی ۱۴ تپه باستانی شناسایی شده است که نشان از آبادانی، آب و هوای مناسب و رشد فرهنگی انسان¬های روزگار کهن در این ناحیه می‌دهد. وجود تپه‌های باستانی دیگر چنین می‌رساند که اقوام ساکن در حسنلو با اقوام ساکن در تپه‌های اطرافش از یک تیره بوده و با هم داد و ستد و رابطه داشته‌اند.
تپه‌های اطراف حسنلو عبارتند از: تپه باستانی پسدلی در شمال شرقی حسنلو (واقع در دهکده شیخ احمد) تپه بارانی در جنوب حسنلو (واقع در دهکده بارانی عجم) تپه حاج فیروز در جنوب حسنلو (واقع در دهکده حاج فیروز) تپه باستانی تابیه در جنوب غربی حسنلو (واقع در دهکده تابیه) عقرب تپه در مغرب حسنلو (واقع در دهکده دلمه) تپه کوئیک در شمال غربی حسنلو (واقع در دهکده کوئیک) تپه دلنچی ارخی در شمالغربی حسنلو (واقع در دهکده دلنجی ارخی=جوی گدا) تپه باستانی فلات در مغرب حسنلو (واقع در دهکده قلات) تپه باستانی میرآوا= میرآباد در مغرب حسنلو (واقع در دهکده میرآباد) تپه باستانی دیگر بنام ساخسی تپه در جنوب حسنلو (واقع در دهکده ساخی تپه)، تپه نظام آباد در جنوب شرقی حسنلو (واقع در دهکده نظام آباد) تپه مملو در جنوب شرقی حسنلو (واقع در دهکده مملو) تپه محمدشاه در مشرق حسنلو (واقع در دهکده محمدشاه) تپه گرخانه در مشرق حسنلو (واقع در دهکده گرخانه). کلیه تپه‌های یاد شده به فاصله‌های مختلف از یکدیگر و به فاصله شعاعی ۲ کیلومتر تا ۱۵ کیلومتر از تپه حسنلو قرار گرفته‌اند.
حسنلو تپه بزرگ و مدوری به قطر تقریبی ۲۸۵ تا ۲۵۰ متر و ارتفاع ۲۰ متر از سطح رودخانه گدار است. ساکنین اولیه تپه حسنلو احتمالاً قوم مانایی بوده‌اند که تمدن وسیع و درخشانی از خود به یادگار گذارده‌اند. از اشیاء مکشوفه درین تپه چنین به نظر می‌رسد که آثار مفرغی آنها کاملاً قابل مقایسه با آثار مفرغی لرستان یعنی قوم کاسی است و شاید خویشاوندی میان این دو قوم موجود باشد. تپه ربط یا موصاصیر: تپه ربط در شهرستان سردشت استان آذربایجان غربی و قرار دارد. این تپه در سال ۱۳۶۴ در کنار رودخانه‌ی زاب شناسایی شد و در سال ۱۳۸۴ نخستین فصل کاوش این محوطه‌ی ۲۵ هکتاری را به‌پایان رسید و آثار ارزشمندی از دوره‌ی عصرآهن در آن به‌دست آمد. نخستین فصل کاوش در تپه ربط به کشف نشانه¬های دولت آفتاب با واکنش محافل علمی کشورهای مثل ترکیه، عراق و آمریکا منجر شد و به دنبال آن سایت نیو آشور آمریکا گزارش کاوش-های این فصل از کاوش را ترجمه و چاپ کرد. وسعت تپه مذبور بعد از بررسی ۲۵ هکتار دارای سه تپه مجزا است در تپه مرکزی آن ورودی قصری با سقف شیروانی مشخص شده است همچنین آثار دیگری مانند آجر منقوش به خط میخی آشوری، ?جرهای لعابدار با اشکال هندسی گیاهی، حیوانی، شیر و انسان بالدار و نقوشی از اساطیر کهن بدست آمده که شباهت آن¬ها با سفالینه¬های یافت شده در تپه ی زیویه سقز و قلایچی بوکان وسعی بر اثبات رابطه ی فرهنگی و احتمالا سیاسی آنهاست.
در بین آجرهای یافته شده موردی که بیشتر جلب توجه می¬کند تصویر مردی بالدار با سر تزئینی و ریش بلند است بال¬ها به اطراف باز شده و دست¬ها به نشانه نیایش بالا رفته از پوشش وی می¬توان فهمید که مربوط به دوران قدرت مانایی¬ها است. آجر مذبور ۷۰ سانتی متر طول و ۴۵ سانتی متر عرض دارد. همچنین محوطه¬ای سنگ فرش شده با سنگ¬هایی رودخانه¬ای به شکل دوایر متحد المرکز و گیس بافت باستان شناسان را مطمئن کرد در یکی از شهرهای مهم جهان باستان پا نهاده¬اند.
از خلال اطاعات هرچند مختصر فوق می¬توان به اهمیت موضوع مطالعات تاریخی و باستان شناسی در منطقه آذربایحان-غربی پی ببرد. اهمیتی که حتی از جنبه گردشگری آن والاتر بوده چرا که این بخش مهم اقتصادی و فرهنگی نیز به این مطالعات وابسته است و در واقع زمینه اصلی معرفی آثار تمدنی، تاریخی، باستانی و فرهنگی و غیره این مطالعات بوده و هست.
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۱۶ فروردین ۱۳۹۵ ساعت ۶:۰۴ ق.ظ
