نماينده مردم استان در مجلس خبرگان:

آذربایجان شفاهی ائل ادبیاتیندان احمدایله ابراهیم داستانی

علیرضا ذیحق
آنادیلیمیز: احمدیله ابراهیم داستانی بوگونه قدر سینه لرده یاشاسادا مکتوب لانمامیش و عاشیق ادبیاتی نین قیزیل صحیفه‌لرینده اونون ایچون هله بیر یئر آچیلماییبدیر. اؤزه‌ل‌ لیک‌له بو داستاندان اؤزه‌ت اولاراق بیر یئرده دانیشیلماییب. احمدایله ابراهیم داستانی »خوی« و »اورمو« داچوخ دئییلن صحبت لردن دیر و سئویملی عاشیقلارین دیل لرینده دیش‌لرینده گزه‌ن بیر خلق داستانی‌دیر.
احمدایله ابراهیم داستانی، اصلی کرم و عاشیق غریب ایله شاه صنم داستانی کیمی دئییل کی سئوگی‌یه چوخ یئر وئریله و داستانین قهرمانلاری، سئوگیلی لرینه چاتماق ایچون، غربت‌ائللره دوشوب سازلا سؤزله چتین‌لیک لره غلبه چالالار و صاف اوره‌ک لریندن چاغلانان اینام و ایمان لاریله دارگونده اَرُنلر غیب‌دن اونلارین دادینا چاتالار. هابئله شاه اسماعیل و صیدی داستانی کیمی‌ده دئییل کی سئوگیلی لری اوغروندا جاندان باشدان کئچه‌لر و قهرمانلیق گؤسترمک له اوره‌ک ایستک لرینه چاتالار. بو داستاندا سئوگی و محبت دالغالانسادا ایکی سئوگیلی ابراهیم و بُیگیم، قاراقووه لر اهانتینه اوغراییب دار آغاجینا جان گئتسه‌لرده، سئوگی ‌دن او تهرکی باشقا محبت داستانلاریندا گؤروروک چوخ سؤز آچیلماییر. داستاندا ایکی قارداشین اوره‌ک باغلی‌لیق لارین، اونلارین چتین لیک‌لرله اوز به اوز اولدوقلارین و تقدیرین نه سایاق اونلارا اویون اوینادیق لارین گؤره‌رک اینسانلارین ایچری دونیا و عاطفه‌لریندن، درین و دویغولو حالدا سؤز آچیلیر و آغلادیجی حزین شعرلریله، داستان مخاطب‌لری نین دویغولارینی تحریک ائدیب تراژدیک صحنه‌لرین یارانماسینا سبب اولور. بوداستانی خلاصه‌ده اولاراق ایلک دفعه خویلو عاشیق علی رحمانی‌ نین دیلیندن ائشیدیب مکتوب لاشدیرارکن، اومود ائدیره‌م کی اونون زامانلا آیاقلاشماسی ایچون بیر یاردیم ساییلا.
احمد، ابراهیم داستانی توقات شهریندن باشلاییر. توقات شهری‌نین شاهی زوله‌ر شاه دیرکی، اولادی اولماییر. نذیر نیاز ائدیرکی اولاد صاحیبی اولسون و تانری اونون ایسته‌یینی یئرینه یئتیریر. آنجاق بیر اوغلان یوخ ایکی اوغلان اونا وئریرکی جئمیک تایی اولورلار. بؤیوک قارداشین آدی احمد اولور و کیچیک قارداشین آدی ابراهیم. زوله رشاه اؤلوب گئدنده احمداله ابراهیم اورتا مکتب ده درس اوخویوردولار. احمد ابراهیمین آناسی که داش اوره‌ک و عاطفه‌سیزین بیری‌ایدی اونلارا توزاق قورورکی وزیرله أل بیر اولوب تاج تختی أله کئچیرسین. آمما احمدایله ابراهیمین دایه‌سی بوتون گیزلین ده کئچن اولایلاردان خبری اولوب اونلارین قاچماسی ایچون یاردیم ائدیر:
بوگون وزیردن بیر سؤز ائشیتدیم
گئدین اوغلانلاریم قالمایین بوردا
وزیرین‌سؤزوندن‌من شکّه‌دوشدوم
گئدین اوغلانلاریم قالمایین بوردا
احمدایله ابراهیم وزیرین ألیندن غربت یوردا قاچارکن آنجاق جلادلار اونلاری یاخالاییب اؤلدوره‌رکن ابراهیم یا لوارماقا باشلاییر:
سن اولاسان آتامین دوز چؤره‌گی آماندی جلادیم آزاد ائت منی …
قدیم جلادلار ایکی اولایدیلار، بیری رحمانی بیر شیطانی. رحمانی جلادین رحمی گلیب اونلاری آزاد بوراخیر. بیر قوش ووروب باشینی اوزه‌رکن قانینی اونلارین کؤینک لرینه باتیریب وزیری آلداتماق ایچون چاره قیلیرلار.
احمد ایله ابراهیم گئجه گوندوز غربت ائل‌لرده یول گئده‌رکن چینه‌ چاتیرلار. چین ین قبریستانلیقینا چاتاندا ابراهیم آه فغان ائدیب آجلیق و یورقونلوقدان داها آددیم آتانماییر و احمد اونو اوردا بوراخیر اؤزو گئدیر طاعام تاپیپ گتیرسین. آمما او أل آیاق ائدیب قاییدانا قدر »چین« ین دروازه‌سی باغلانیر و شهردن ائشی‌یه چیخانمیر. ابراهیم قالیر چین ده واحمدده قبریستانلیقدا. گئجه‌نی احمدین اینیلتی سینی رحمان خان آدلی بیرحرامی ائشیدیب اونا یاخینلاشیر.
حال- قضیه‌نی ائشیده‌رکن دئییر: »چین ایندی شاه سیز بیر مملکت دیر و بوتون هر یئر چال چاپ‌دی و چون بللی‌ده‌ دئییل کی قارداشین اؤلوب یا قالیب یاخشی اودورکی منیم اولادیم اولاسان تا من سنین بوتون ایستک لرینی یئرینه یئتیره‌م«. ابراهیمین جانینی کی قورخو آلمیشدیر کیچیک یاشدا اولدوغو ایچون تئز تصمیم توتور و رحمان خانین اوغوللوقو اولور.
ائشیده‌ک احمد‌دن کی صاباح گلیر و نه قدر ابراهیمی آختاریر تاپا بیلمیر و ناچارقاییدیر چینه‌کی اوردا جماعت ییغیشیب شاه سئچمک ایچون قوش اوچوردورلار. احمدین طالعی اوزونه گؤلور و اوچ‌سری بوقوش قونور اونون چی‌ینینه و اولور چین‌ین شاهی. شاه اولارکن چون بیلیردی ابراهیمین پولو یوخدور و مومکون دی آجیندان اؤله‌ و اؤزونو بیر یئره چاتدیرانمایا بوتون چؤره‌کچی خانالاری و گمی‌لری موفته اعلام ائدیر و دئییر اونلار گلیب درباردان پوللارین آلسین‌لار.
ابراهیم کیشمیرده زرگر توکانی آچیب رحمان خانا و اونون خانیمینا اوغول حسابلانیر. قدیم رسم‌لردن بیری یاخادان سالماایدی کی بو ایشی گؤرسه‌ایدیلر اؤزگه اونلارین اوغوللاری حساب اولاردی. ابراهیم کیشمیرده عبدالله شاهین قیزی سکینه بیگیمه وورولور و آرالاریندا صمیمی بیر سئوگی یاشارکن باشینا بیر آیری ماجرا گلیر.
ابراهیم، شمعون یهودی طرفیندن کی هیندوستانین وارلی کارلی آدام لاریندان بیری ایدی بیهوش داروایله، هوشدان گئدیب گؤزونو آچانا اؤزونو هیندوستاندا گؤرور.
شمعون یهودی اوره‌یینده اولوب کئچه‌نی ابراهیمه آنلادیب دیئیرکی ایسترسن اؤلوم دن قورتولاسان، گرک من نه دئسم اونا باخاسان. منیم گؤزوم حسین شاهین قیزی بیگیم‌ده‌دیر. آمما قوجا اولدوغو ما گؤره اونو منه وئرمزلر. سن اونو آلارکن منه تحویل وئریب جانینی بئله لیک له باغیشلایا جاغام. بیر پارا ماجرالردن سونرا ابراهیم، بیگیمی گؤروب اونا بیر گؤیول دن مین گؤیوله عاشیق اولور و ائوله‌نرکن، بوتون حقیقتی اونا آچیقلاییر.
حسین شاه ایشی آنلارکن دستور وئریر شمعون یهودونو توتوقلاسینلار و ابراهیم له بیگیمی اَل- اَله وئریب غربت ائله گئتمک لرینی ایسته‌ییر. نییه کی شمعون یهودی‌نی زیندانا ساخلاماق چتین ایش ایدی و اوپولو و گوجوایله اؤزونو تئزلیک‌له قورتاراجاق ایدی. ائله ده اولدو و شمعون یهودی زیندان‌دان قاچارکن بیگیمی أله کئچیریب ابراهیمی ده گمی دن آتدیریر دریایا.
آمما ابراهیم جان قورتاریر و دریا دوغوزونا مینه رکن قورولوقا چاتیر. بیگیم ده چاره‌نی اوندا گؤرور شمعونا بیر تور توخوسون و باشینا بؤرک قویماقلا، زامانی اوزاندیرسین کی بلکه ابراهیم دن خبر اولا. بیگیم شمعون یهودی‌یه دئییر سنله بیر شرط ایله ائوله نرم اودا بوکی دریا قیراغیندا عمارت سالدیراسان و بئش آلتی آیلیق آذوقه می اورا ییغارکن منی دیشاری چیخماق دان راحات لایاسان کی گؤیلوم ائشیگه چیخیب دولاشماق ایسته‌ میر. بئله ده اولور و عمارتی دوزه لدیب بیگیمه تحویل وئر دیک ده بیگیم قاپینی باغلاییر و شمعونو ایچه‌ری یه یول وئرمیر. گؤزتیکیر آللاهین کرمینه کی بلکه ابراهیم اؤلوم دن قورتولا و بیر بیر لرینه چاتالار. ابراهیم بیر نئچه آی چوبانلیق دان سونرا بیر گون بیگیمه راست گلیر و ایکی سئوگیلی بیر بیر لرینه قوووشارکن شمعون یهودی‌نین خبری اولور و گئدیر احمده‌کی چین‌ین شاهی دیر شکایت ائتمه‌یه. احمد ایشی بوجور آنلاییرکی ابراهیم له بیگیم شمعون یهودونون ناموسونا توهین ائدیب‌لر و اونلارین اعدامینا فرمان وئریر. دار آغاجلاری قورولارکن، رحمان خان کی ابراهیمین دالیجا گزیردی اونلاری گؤرور و حال حکایتی آنلادارکن اؤزونو احمده یئتیریر و شمعونون یالان سؤیله دی‌یین آنلادیر. احمد، رحمان خانین سؤزلری ایله بیر آن فیکره دوشور و دئییر اولمایا بو منیم اؤز قارداشیم اولا و وزیری تئزلیک له یوللاییر کی بوتون ماجرادن باش آچارکن گلیب اولوب کئچن‌لری آنلاتسین. ابراهیم دئییر:
زوله‌،‌شاهین اوغلودوق بیزایکی‌قارداش
وزیرین ألینده قالدیق نئیلاییم
آغلار دیده‌لر تؤکر قانلی یاش
جلادلار ألینده قالدیق نئیلاییم.
وزیر بوتون سؤزلری احمده دیئه‌رکن احمد، ابراهیمی گؤرمه‌یه جان آتیر و قارداشینی گؤردوکده هوشدان گئدیر. هاننان گئژدن اؤزونه گلیب بیر- بیرلرینی قوجاقلاییب شمعون یهودی‌نی اونلارین یئرینه دارا چکدیریر. احمدین بویوروقی ایله ابراهیم‌ده کیشمیرین شاهی اولور و ایکی سئوگیلی سی بیگیم و سکینه بیگیم له بیر لیکده توی ائدیب خوش گونلر باشلاییرلار.
Arazazarbaijzn.anadilimiz@gmail.com